XXI wiek to epoka globalizacji i nowoczesnych technologii, przy czym pomimo wielu wysiłków wciąż nie udało się opanować plagi głodu oraz zmniejszenia zjawiska śmiertelności z głodu i niedożywienia, zwłaszcza wśród dzieci. Jednocześnie marnowane są ogromne ilości żywności [1] – na całym świecie jest to około 1,3 miliarda ton, a w samej tylko Unii Europejskiej około 170 milionów ton [2]. Jest to wynikiem, m.in. wzrostu zamożności społeczeństwa, braku wiedzy z zakresu ponownego wykorzystania żywności w gospodarstwach domowych [3], czy też złej organizacji w zakupach i przechowalnictwie produktów żywnościowych. Z drugiej strony pojawia się kwestia niewłaściwych preferencji w zakupie żywności [4], niewłaściwego odżywiania się (zwyczajów żywieniowych) [5], nadwagi i otyłości, cukrzycy i chorób nowotworowych, które stały się problemem społecznym i przyczyniają się do przedwczesnej umieralności.

Corocznie wydaje się miliardy złotych na lekarstwa i suplementy diety. Te jedynie w ograniczonym stopniu są w stanie złagodzić cierpienia i dolegliwości np. gastryczne, które są niezwykle powszechne czy alergie i nietolerancje pokarmowe. Najczęstszą przyczyną złego trawienia (wzdęcia, zgaga), procesu wywierającego niekorzystny wpływ na cały organizm, jest nieprawidłowa dieta, polegająca na przypadkowym zestawianiu ze sobą najrozmaitszych pokarmów w nadmiernych ilościach. Jeśli spożywamy wyłącznie jeden rodzaj pokarmów (monodieta) możemy być pewni dobrego trawienia [6].

Stan zdrowia społeczeństw zamieszkujących kraje uprzemysłowione jest przerażający. Epidemiologiczne studia potwierdzają regres i niemożliwą do powstrzymania ilość szerzących się chorób cywilizacyjnych – najrozmaitszego rodzaju. Przyczyny są ogólnie znane: degradacja środowiska naturalnego, stres [7], praca w systemie zmianowym [8], problemy ze zdefiniowaniem własnej tożsamości, ale również spożywanie fabrykowanej przemysłowo żywności [9] i niewłaściwy sposób jej przygotowywania. Ponadto system opieki zdrowotnej, pomimo że jest kompleksowy, niestety jest mało „przejrzysty” (lub nieczytelny), w dodatku płacimy coraz wyższe składki ubezpieczenia zdrowotnego. Perspektywy są smutne i budzą lęk [10]. 

Powietrze, woda, światło słoneczne i pokarm to cztery podstawowe filary, bez których utrzymanie i rozwój życia nie jest możliwy. A są to jednocześnie najbardziej zagrożone elementy środowiska. Badania i analizy w kwestii powyższych zagadnień oraz niekorzystnych zmian klimatu i degradacji środowiska związanych z metodami produkcji żywności często nie obejmują tak ważnych kwestii, jak źródło pochodzenia żywności, wpływ procesu produkcji na społeczności wiejskie i zróżnicowanie społeczne, zdrowie i jakość życia ludzi, a także zasoby przyrodnicze i klimat. Pozbawieni tych informacji konsumenci zbyt często podejmują decyzje szkodliwe dla ich zdrowia lub dewastujące środowisko i klimat.

W obliczu rosnącej liczby zagrożeń, zdrowotność produktu stała się dla konsumenta integralną i najistotniejszą cechą jakości żywności, jednak nie ma on możliwości dokonania jej oceny. Zasadniczo konsument jest bezbronny wobec żywności, która jest niewłaściwej jakości, potencjalnie może być zanieczyszczona lub też celowo zafałszowana. Zatem gwarancji bezpieczeństwa produktu spożywczego konsument oczekuje od producentów i handlowców, przy czym producent zwraca uwagę na zyskowność, udział w rynku i konkurencyjność itp.

Metody gospodarowania rolniczego a jakość żywności

Żywność jest największą grupą towarową znajdującą się w obrocie na rynku. Zapewnienie jej jakości stanowi znacznie bardziej złożony problem niż zapewnienie jakości wyrobów należących do innych grup towarowych. W odniesieniu do żywności, jakość nierozerwalnie wiąże się z jej bezpieczeństwem zdrowotnym, a więc jakością zdrowotną, tzn. zgodnością z przepisami prawa, standardami, specyfikacją i poziomem jakości akceptowalnym przez klienta [11].

Konwencjonalne metody w rolnictwie (przemysłowe), oparte na stosowaniu chemizacji, wpłynęły na skażenie płodów rolnych znacznie bardziej, niż się powszechnie sądzi. Szkodliwe związki wprowadzane są do środowiska nie tylko przez przemysł, ale także przez stosowane powszechnie metody w rolnictwie, przetwórstwie i hodowli zwierząt. Na przykład nawozy fosforowe bywają skażone kadmem, ziarno do siewu było przez wiele lat zaprawiane związkami rtęci, a arsen wchodzi w skład niektórych pestycydów. Węglowodory aromatyczne, np. rakotwórczy benzo(a)piren można znaleźć w nieprawidłowo suszonym ziarnie zbóż i niewłaściwie wędzonych przetworach mięsnych, rybnych i serach.

Poza tym konwencjonalne metody rolnicze z założenia wprowadzają do gleby i – co za tym idzie – do łańcucha troficznego – azotany, pestycydy, zaprawy nasienne, stymulatory wzrostu, antybiotyki i hormony zwierzęce. Następnie z azotanów powstają, wskutek redukcji w przewodzie pokarmowym, szkodliwe azotyny i nitrozoaminy, natomiast w glebie zmęczonej chemizacją wytwarzane są rakotwórcze mikotoksyny [12].

Należy podkreślić, że warzywa, ziemniaki i owoce jagodowe są szczególnie podatne na kumulowanie szkodliwych substancji znajdujących się w glebie. W znacznie mniejszym stopniu dotyczy to owoców rosnących na drzewach oraz zbóż. 

Metody zrównoważone w rolnictwie, a zwłaszcza ekologiczne uważane są za przyjazne dla środowiska i zdrowia człowieka, przede wszystkim dzięki podstawowym zasadom harmonijnej współpracy z przyrodą i niestosowania chemizacji. Istnieje już wiele dowodów, że stan gleby i wód gruntowych polepsza się w wyniku stosowania metod ekologicznych. Od surowców ekologicznych oczekuje się także wyższej jakości zdrowotnej i odżywczej – jest to jeden z istotnych powodów poszukiwania tej żywności przez konsumentów [13].

Należy stwierdzić, że żywność z gospodarstw ekologicznych wykazuje wiele walorów zdrowotnych, odżywczych i sensorycznych, w porównaniu z żywnością wyprodukowaną w sposób konwencjonalny. Przede wszystkim zawiera zdecydowanie mniej azotanów i azotynów oraz pozostałości pestycydów, natomiast więcej witaminy C i innych witamin, cukrów ogółem, wartościowego białka oraz składników mineralnych. Poza tym produkty ekologiczne wykazują wyższe walory smakowe i zapachowe, co ma także duże znaczenie dla konsumentów, zwłaszcza w okresie rozwoju i wzrostu organizmu [14]. Konsument nie ma możliwości sprawdzenia jakości żywności przy pomocy obiektywnych metod, dlatego postrzega ją w sposób subiektywny. Na jakość żywności, z punktu widzenia nabywców, składają się: podstawowe aspekty jakości i specyficzne wyróżniki, jak: podstawowy skład chemiczny, zawartość substancji dodatkowych oraz fizyczna postać produktu (łatwość przygotowania, odpowiednie opakowanie – jego rodzaj, wielkość, funkcja informacyjna i ochronna).

Talerz Zdrowego Żywienia

Ogólnie rzecz ujmując wszyscy specjaliści zgadzają się co do tego, że spożywa się za dużo białka. Codzienne, minimalne zapotrzebowanie na białko wynosi ok. 15-20 g, zakładając, że chodzi o białko pełnowartościowe, zawierające wszystkie niezbędne aminokwasy. Jednak nie zawsze tak jest, toteż przyjmuje się, że dzienne zapotrzebowanie jednej osoby na białko waha się od 25 do 35 g. A limit ten osiągany jest bardzo szybko. Jeśli pokarmy są dobrze zestawione i równowaga kwasowo-zasadowa zostaje zachowana, możemy założyć, że trawienie białka przebiega efektywnie. Nie ma zatem sensu spożywać codziennie 80-100 g białka, bowiem z tej ilości tylko niewielki ułamek zostanie rzeczywiście wykorzystany. Większa część białka, m.in. na skutek przygotowywania go (gotowanie, pieczenie itp.) zostaje uszkodzona, a przy nieprawidłowych zestawieniach pokarmowych zaczyna zalegać w żołądku i jelitach, gdzie podlega procesom gnilnym [6].

Zalecenia dotyczące odżywiania można przedstawić w formie piramidy lub „Talerza Zdrowego Żywienia”. Tak prosta i przejrzysta forma powinna ułatwić każdemu konsumentowi zastosowanie ich w życiu codziennym.      

Rysunek modelowego talerza odzwierciedla zalecane proporcje trzech grup produktów w całodziennej diecie. Połowę talerza zajmują na nim warzywa i owoce, ¼ pełnoziarniste produkty zbożowe i ¼ produkty będące źródłem białka (drób, ryby, nasiona roślin strączkowych, orzechy, jaja, produkty mleczne). PZH zwraca uwagę, że należy wybierać warzywa i owoce kolorowe. To nie bez znaczenia – kolory wynikają z różnorodnych składników, które powinniśmy dostarczyć do organizmu dla zachowania zdrowia. Nie bez powodu – warzywa powinny przeważać w naszej diecie nad owocami, które są bogate w cukry proste.

Produkty zbożowe zajmują dużą część (ćwiartkę) talerza. Do produktów zbożowych zaliczymy kasze, ryż, chleb. PZH zaleca przede wszystkim spożywanie produktów pełnoziarnistych. Kolejną ćwiartkę zawierają źródła tłuszczów i białka. Mały udział w tej części talerza zajmuje tak charakterystyczne dla diety zachodniej (w tym również polskiej) mięso. Wśród tej grupy produktów, to przede wszystkim ryby oraz chude białe mięsa. Do tego tę część uzupełniają inne zdrowe produkty – orzechy, nasiona roślin strączkowych, jaja. Na rysunku 1 przedstawiono bardziej szczegółowy opis zaleceń żywieniowych „Talerza Zdrowego Żywienia”, z wyszczególnieniem produktów, które można spożywać w większej ilości oraz te, które należy ograniczać w dobowej racji pokarmowej. Zasugerowano również możliwość zamiany niektórych mało zdrowych produktów bardziej wartościowymi dla organizmu.

Zalecenia zdrowego żywienia, są podzielone na 3 czytelne sekcje, które mówią, czego należy jeść mniej, czego jeść więcej oraz co warto zamienić. To jednak nie znaczy, że na przykład możemy jeść nieskończoną ilość orzechów, ryb, produktów zbożowych i będziemy zdrowi. Są to ogólne zalecenia, które wskazują, czego jako Polacy jemy zwykle zbyt mało.

            Produkty, które należy wybierać częściej:

• Produkty zbożowe pełnoziarniste, różnokolorowe warzywa i owoce (zdecydowanie więcej warzyw), nasiona roślin strączkowych, orzechy i nasiona.
• Ryby (szczególnie tłuste morskie), produkty mleczne niskotłuszczowe (szczególnie fermentowane).

            W ograniczonej ilości należy spożywać:

• Czerwone mięso, przetworzone mięso (wędliny i konserwy).
• Cukier i słodycze, słodzone napoje (gazowane i kolorowe).
• Fast-food (produkty wysoko przetworzone), sól.

            Zdrowe zamienniki:

• Przetworzone produkty zbożowe > pełnoziarniste produkty zbożowe.
• Mięso czerwone i przetwory > ryby, drób, jaja, nasiona roślin strączkowych, orzechy.
• Produkty mleczne pełnotłuste > niskotłuszczowe.
• Smażenie, grillowanie > gotowanie na parze, duszenie, pieczenie.

Podstawą zdrowego stylu życia powinna być regularna aktywność fizyczna oraz utrzymywanie masy ciała w normie. Według Instytutu Żywienia i Żywności na aktywność fizyczną powinniśmy poświęcić codziennie przynajmniej 30-45 minut, uprawiając różne formy ruchu np. sport, rekreacja, chodzenie po schodach, spacer, marsz z kijkami itp. [16]. Nadwaga, a zwłaszcza otyłość są przyczyną wielu komplikacji, nawet u dzieci, negatywnie wpływają na jakość życia, przyczyniają się do występowania płaskostopia, koślawości, rozwoju cukrzycy i chorób układu krążenia. Ruch pozytywnie działa na cały organizm i psychikę oraz kształtuje właściwe relacje z innymi ludźmi.

Istotnym źródłem informacji, w kwestii obecnego i zalecanego odżywiania się polskiego społeczeństwa, jest publikacja, będąca wynikiem badań przeprowadzonych przez agencję badawczą Zymetria, których celem było zapoczątkowanie dyskusji oraz działań na rzecz przyszłości systemu żywieniowego [14]. Autorzy Raportu prezentują preferencje żywieniowe współczesnych Polaków, wskazują motywacje wyborów konsumenckich oraz źródła wiedzy o czynnikach, które mogą zmienić dotychczasowy sposób odżywiania się. Stwierdzają, m.in., że nawyki żywieniowe Polaków odbiegają od aktualnych krajowych zaleceń zdrowego żywienia oraz założeń diety planetarnej, a odżywianie i aktywność fizyczna w największym stopniu wpływają na zdrowie i liczbę przeżytych lat. Zalecenia żywieniowe przedstawiono w formie graficznej i opisowej, w postaci „Talerza Zdrowego Żywienia” w aspekcie polecanej diety planetarnej. Autorzy podkreślają, że powinniśmy jeść więcej warzyw i owoców, a według zaleceń diety planetarnej ograniczać spożycie mięsa i jego przetworów, co jest zgodne z zaleceniami podanymi w Piramidzie Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej [2].

Talerz Jutra – Dieta Planetarna

Międzynarodowy zespół naukowców EAT Lancet opracował model żywienia, który może poprawić zdrowie, zapewniając jednocześnie zrównoważoną produkcję żywności w celu ograniczenia dalszych szkód dla środowiska. Opracowana w ten sposób tzw. Dieta Planetarna zakłada(rys. 2) zmniejszenie o połowę spożycia czerwonego mięsa i cukru oraz podwojenie spożycia owoców, warzyw i nasion roślin strączkowych [2]. Zastosowanie tej diety może zapobiec nawet 11,6 miliona przedwczesnych zgonów na świecie, gdyż zmniejsza ryzyko chorób układu krążenia, w tym zawałów, udarów, nadciśnienia tętniczego, miażdżycy oraz cukrzycy typu II, insulinooporności, a także niektórych nowotworów, przynosząc jednocześnie korzyści dla planety [17].

Dieta Planetarna nie jest dietą wegańską ani wegetariańską, bardziej fleksitariańską. W proponowanym modelu żywienia mięso, mleko i produkty mleczne oraz inne produkty pochodzenia zwierzęcego są uwzględnione, ale w ograniczonym zakresie. Wynika to z faktu, że produkcja wyrobów pochodzenia zwierzęcego stanowi ogromne obciążenie dla środowiska, a nadmierna konsumpcja mięsa czerwonego i jego przetworów prowadzi również do wielu problemów zdrowotnych.

Przedstawione trendy żywieniowe mogą być traktowane jako praktyczne narzędzie dla wielu podmiotów w branży spożywczej – rolników, hodowców, producentów żywności, dystrybutorów oraz konsumentów (w kontekście dostępu do edukacji żywieniowej, rosnącej świadomości konsumenckiej czy dynamicznych zmian zachodzących w wyborach konsumenckich) [14]. Dzięki analizie nadchodzących trendów możliwe staje się mapowanie przyszłości systemu żywieniowego i obserwacja coraz mocniejszego przenikania się tematów ochrony klimatu, naszego zdrowia, zmian społecznych czy technologii. Przewidywane trendy nie tylko obrazują, w jaki sposób ludzkość będzie się odżywiać w perspektywie długoterminowej, ale także pomagają uczestnikom całego systemu zdecydować, w co powinni bardziej się zaangażować w przyszłości. Obraz nadchodzących trendów w żywieniu nie jest jednoznaczny – przyszłość systemu żywieniowego będą kształtować czasem bardzo sprzeczne siły i nurty wynikające istotnie z małej wiedzy społeczeństwa z zakresu żywności i żywienia oraz nieświadomości konsumenckiej dotyczącej zagrożeń dla środowiska ze strony konwencjonalnego rolnictwa.

Podsumowanie

Należy stwierdzić, że ze względu na rolę żywności w życiu człowieka, zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego jest niewątpliwie jednym z najważniejszych problemów współczesnego Świata. Przewiduje się, że liczba ludności na świecie do roku 2050 wzrośnie o 30%, w porównaniu z rokiem 2012 i wyniesie 9 mld. W związku z tym globalne zapotrzebowanie na żywność może się zwiększyć nawet o 70% [18]. Zapewnienie wystarczającej ilości żywności o określonej jakości, dostępnej dla każdego człowieka, w warunkach ograniczoności zasobów naturalnych jest niewątpliwie jednym z największych wyzwań zarówno w wymiarze globalnym, jak i lokalnym. Główne zagrożenia w tym obszarze wiążą się ponadto z ryzykiem spowolnienia wzrostu wydajności produkcji roślinnej i zwierzęcej, zmianami cen żywności oraz zmianami w strukturze spożycia [19].

Najczęściej wskazywaną barierą przed zmianą diety są wysokie ceny produktów postrzeganych jako ekologiczne, czyli przyjaznych środowisku. Argument ten jest szczególnie istotny dla osób powyżej 50. roku życia. Kolejną barierą jest brak gotowości rezygnacji ze smaku mięsa i wędlin – taką postawę częściej deklarują mężczyźni i najmłodsi respondenci [14]. Również te dwie grupy stosunkowo często wątpią w możliwość zastąpienia mięsa innymi produktami. Bardzo dużą, o ile nawet nie większą rolę odgrywają przyzwyczajenia, przekonania i stereotypy. Mówi się więc o przyzwyczajeniu do smaku mięsa i wędlin, jednocześnie wyrażając pogląd, że produkty bardziej ekologiczne są niesmaczne lub nie zapewniają odpowiednich składników niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania i rozwoju. Bardzo rzadko artykułowane są poglądy o braku wpływu zmiany diety na środowisko czy kwestionujące zmiany klimatyczne. W przypadku roślin strączkowych dodatkową barierą jest dość często wskazywana obawa przed wzdęciami i dolegliwościami trawiennymi.

W ciągu najbliższych 25 lat system żywnościowy, wskutek różnych trendów, będzie podlegał istotnym zmianom, przekładającym się na nasze zdrowie oraz stan środowiska, ale również na zachowania i oczekiwania konsumentów. Dzięki analizie nadchodzących trendów możliwe staje się mapowanie przyszłości systemu żywieniowego i obserwacja coraz mocniejszego przenikania się tematów ochrony klimatu, naszego zdrowia, zmian społecznych czy technologii [14].

Literatura:

[1] Krupa J., Mantaj A., Stokłosa Ł., Marnotrawstwo żywności w gospodarstwach domowych [w:] Zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy determinantą ochrony dóbr przyrodniczych i  kulturowych oraz rozwoju turystyki, (red.) J. Krupa, K. Szpara, Wyd. Politechnika Rzeszowska, Dynów 2020, s. 189-206.

[2] Hallmann E., Karaczun Z., Wolnicka K., Borycka M., Talerz przyszłości –Raport otwarcia ThinkTanku,  Żywność dla Przyszłości, Interdyscyplinarne Centrum Analiz i Współpracy, Warszawa 2023,  https://samorzad.gov.pl/web/scdn-kielce/talerz-przyszlosci-raport-otwarcia-think-tanku (dostęp: 05.01.2024).

[3] Cichocka I., , Krupa J., , Mantaj A., The reuse of food in the households in the opinion of respondents,  [w:] Current Trends in Quality Science – consumer behavior, logistic, product management pod redakcją naukową Śmigielskiej H., Copyright by Institute of Quality Science, Poznań University of Economics & Business, Poznań 2021, s. 43-58.

[4] Krupa J., Dec B., Preferencje konsumenckie na rynku żywności wzbogaconej i ekologicznej w aspekcie zdrowego stylu życia, [w:] Kreowanie przedsiębiorczości w turystyce na terenach wiejskich oraz ochrona środowiska i dziedzictwa kulturowego, (red.) J. Krupa, Wyd. Związek Gmin Turystycznych Pogórza Dynowskiego, Dynów 2015, s. 355-372.

[5] Cichocka I., Krupa J., Nawyki żywieniowe młodzieży ze szkół ponadgimnazjalnych z terenu Nowego Sącza, „Handel Wewnętrzny”, Rocznik 63, nr 6(371), 2017, s. 41-55.

[6] Dries J., Dries I., Co z czym? Prawidłowe zestawianie pokarmów, Oficyna wydawnicza ABA sp. z o.o., Warszawa 2005.

[7] Cichocka I., , Krupa J., , Mantaj A., Konsumpcja wybranych produktów żywnościowych w warunkach stresu, [w:] Współcześnie o konsumpcjonizmie. Dylematy i paradoksy, (red.) Antas-Jaszczuk A. i Rogulska A., Wydawnictwo Naukowe TYGIEL sp. z o.o., Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, Lublin–Siedlce 2022, s. 62-77. 

[8] Momora A., Krupa J., Zwyczaje żywieniowe osób pracujących w systemie zmianowym a stan ich zdrowia. „Studia i Materiały”, Wydział Zarządzania UW, 2(28), cz. 1, 2018, s. 101– 110.

[9] Cichocka I., , Krupa J., , Mantaj A., Preferencje osób odwiedzających centra handlowe w zakresie oferty gastronomicznej, [w:] Współcześnie o konsumpcjonizmie. Dylematy i paradoksy, (red.) Antas-Jaszczuk A. i Rogulska A., Wydawnictwo Naukowe TYGIEL sp. z o.o., Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, Lublin–Siedlce 2022, s. 78-97. 

[10] Hanus G., Prozdrowotne zachowania konsumentów na światowym rynku żywieniowym. Studia Ekonomiczne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, (326), 2017, s. 75-88.

[11] Kołożyn-Krajewska D., Sikora T., Zarządzanie bezpieczeństwem żywności. Teoria i praktyka, Wydawnictwo C.H. Beck,  Katowice 2010.

[12] Jarzynka S., Dąbkowska M., Netsvyetayeva I., Swoboda-Kopeć E., Mikotoksyny – niebezpieczne metabolity grzybów pleśniowych, „Medycyna Rodzinna”, 4, 2010, s. 113-119.

[13] Rembiałkowska E., Jakość żywności pochodzącej z gospodarstw organicznych, [w:] Jakość żywności a rolnictwo ekologiczne (red.) Kołożyn-Krajewska D., Kajak K., Materiały z warsztatów zorganizowanych w ramach projektu Accompying Measure do projektu Flair Flow Europe IV, Kraków 18.11.2002

[14] Raport Talerz Polaka – Nawyki żywieniowe polskiego społeczeństwa, Zymetria 2023. https://samorzad.gov.pl/web/scdn-kielce/talerz-przyszlosci-raport-otwarcia-think-tanku (dostęp: 05.01.2024).

[15] https://ncez.pzh.gov.pl/wp-content/uploads/2022/06/Talerz-zdrowego-zywienia-i-zalecenia.pdf (dostęp: 22.12.2023).

[16] Cichocka I., Krupa J., Grzywacz R., Wpływ aktywności ruchowej na przykładzie Nordic Walking na zdrowie w opinii respondentów, [w:] P. Żegleń, i R. Grzywacz (red.), Społeczne i ekonomiczne aspekty niepełnosprawności, Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2016, s. 61-79.

[17] Willett, W., Rockström J., Loken B., Sprigmann M., Lang T., Vermeulen S., i in., Food in the Anthropocene: the EAT-Lancet Commission on healthy diets from sustainable food systems, „Lancet”, Vol. 393, 2019, s. 447–492.

[18] Kozłowska-Burdziak M., Warunki bezpieczeństwa żywnościowego Polski (ze szczególnym uwzględnieniem  województwa podlaskiego), 1OPTIMUM. ECONOMIC STUDIES, Nr 3(97), 2019, s. 33-41.  

[19] Kraciuk J., Bezpieczeństwo żywnościowe z perspektywy krajów słabo i wysoko rozwiniętych, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu”, t. 17, z. 3, 2015, s. 205-209.