Skuteczne warunki transformacji systemu produkcji żywności

W poprzednim artykule przedstawiłem pomysł na transformację systemu produkcji żywności i zestawiłem bardzo korzystne jej efekty dla zdrowia środowiska, człowieka i ratowania klimatu. Jeśli proponowane rozwiązanie jest tak obiecujące, to jakie warunki trzeba spełnić, żeby ta kluczowa dla naszego jutra operacja powiodła się?

A. Najpierw trzeba zmienić system organizacji i finansowania rolnictwa i wsi. Mimo, że aktualnie na wieś i do rolnictwa kierowana jest rocznie kwota 60 mld zł z naszych podatków i dopłat unijnych, a powierzchnia gruntów rolnych, łąk i pastwisk sięga 17 mln ha (blisko 0,5 ha/osobę), to jemy przede wszystkim żywność przemysłową i głęboko przetworzoną. Nic więc dziwnego, że nasze dzieci należą do najbardziej otyłych w UE oraz, że 60% Polaków ma nadwagę, w tym 25% jest otyłych (w świecie odpowiednio 25% i 8%). (Our World in Data 2022; FAO 2019; Karaczun 2021; Niedźwiecka 2021).

Przez ponad 3 lata zespół prof. W. Misiąga, Dyrektora IBAF WSIiZ, analizował stan rzeczy i przygotował konieczne zmiany. W pierwszej monografii naukowcy naszej uczelni pokazali, jak nieefektywnie wykorzystane są nasze pieniądze i jak niespójny i chaotyczny jest obecny system.  W drugiej monografii, opublikowanej w kwietniu tego roku, autorzy przedstawili 54 rekomendacji niezbędnych zmian (Misiąg et al. 2021; Misiąg et al. 2023).

Takie uporządkowanie i racjonalizowanie systemu rolnictwa i wsi da postawę do skutecznego wprowadzenia w życie mojej propozycji.

B. Kolejnym koniecznym warunkiem jest wprowadzenie rzetelnego rachunku ekonomicznego produkcji żywności. Obecnie zupełnie pomija się koszty pośrednie w produkcji żywności metodą przemysłową, tj. emisji gazów cieplarnianych, dewastacji środowiska, utraty naszego zdrowia, czy też złych nawyków żywieniowych (GUS 2021). Nie wolno także zapominać o cierpieniu zwierząt.

Poniżej przedstawiam moją propozycję szacowania kosztów pośrednich w przypadku produkcji mięsa.

Jeśli chodzi o emisję gazów cieplarnianych, to UE wprowadziła  obowiązek wykupu praw do emisji tych gazów dla producentów energii z paliw kopalnych, stopów metali, ceramiki, itp. Skoro rolnictwo i hodowla w całym ciągu technologicznym od pola do konsumenta odpowiada za 35% emisji gazów cieplarnianych, tj. 18 mld t  CO_{2 ekw.} /rok, to najwyższa pora, żeby i tu był obowiązek wykupu praw do emisji. UE ma zaawansowane prace nad tym.

Rocznie Polska emituje ok. 400 mln t CO2 ekw., zatem, 35% to 140 mln t CO2 ekw./rok. W rzeczywistości jest znacznie więcej, bowiem produkcja mięsa, jak i mleka w naszym kraju, jest 6 razy większa w stosunku do powierzchni pól uprawnych niż średnia światowa. Przyjmując wykup prawa do emisji 1 t CO2 ekw. w wysokości 85 euro, otrzymamy kwotę 12 mld euro, która powinna być przeznaczona na transformację, bądź na osłonę konsumentów, jeśli istotnie wzrosną koszty zakupu mięsa i przetworów. Obliczyłem też, jakie będą efekty wprowadzenia mojego rozwiązania w całej UE. Zatem, z wykupu praw do emisji UE może pozyskać aż 120 mld euro. Dodajmy, że udział Polski w emisji gazów cieplarnianych w UE wynosi nieco ponad 10% (mimo, że udział w PKB UE wynosi tylko 3,1%) (Program od Pola do Stołu; Fundacja Wspomagania Wsi; AgroFakt; MWiR).

C. M.in. przemysłowa produkcja żywności powoduje dewastację środowiska naturalnego w tym utratę bioróżnorodności. Według IPCC ÷ Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu (IPPC- 2022) roczne koszty z tego tytułu obciążają gospodarkę globalną kwotą 2,7 bln USD. Przy czym, 70% tych strat powoduje produkcja i przetwórstwo żywności (Dasgupta 2019;IPCC 2022). Skoro 75% gruntów rolnych, eksploatowanych jest na rzecz produkcji mięsa, a rocznie produkujemy 320 mln ton, to na 1 tonę mięsa przypadają straty w wysokości:

2,7 bln x 0,7 x 0,75= 1,42 bln USD

1,42 bln : 320 mln t = 4,44 tys. USD/t

Zatem, jeśli produkcja mięsa z chowu przemysłowego, zgodnie z założeniami, spadnie z 5,3 mln t do 0,95 mln t , to ograniczymy straty środowiskowe o:

4,35 mln t x 4,44 tys. USD = 19,31 mld USD/rok (Dasgupta 2019; IPCC 2022)

Załóżmy, że 70% produkowanego mięsa pochodzi z chowu przemysłowego, zatem koszty pośrednie z tytułu degradacji środowiska naturalnego i utraty bioróżnorodności wyniosą:

5,3 mln x 0,7 x 4,44 tys. USD/t = 16,47 mld USD/rok  albo 15 mld euro
(Sandström et al. 2018; GUS 2021; Atlas mięsa 2022)

Dodajmy, że tegoroczny raport ONZ sygnowany, m.in. przez WHO, FAO (2023) informuje, że gospodarka globalna traci już 3 bln USD z tytułu degradacji środowiska, czyli w ciągu roku wzrosły one o 300 mld USD! (Oficjalna strona Internetowa IPCC i FAO)

I jeszcze jedna uwaga. W niektórych państwach na Zachodzie przymierzają się do wprowadzenia stosownych podatków. Uważam, że skoro można określić wielkość kosztów pośrednich, to jest to lepsze rozwiązanie niż wytrych w postaci podatku.

D. Trzeba podkreślić dużą i konstruktywną aktywność UE. Rozpoczyna się realizacja programu strategicznego UE Zielony ład. Będzie on wspierał rozwój produkcji białka roślinnego kosztem zwierzęcego. Zakłada także ograniczenie do 2030 roku zużycie środków chemicznych o 50% (Program „Europejski Zielony Ład”), nawozów sztucznych o 20% a antybiotyków u zwierząt o 50% (Program „Europejski Zielony Ład”). Wspierany będzie rozwój gospodarstw ekologicznych. Do 2030 roku mają produkować eko żywność na 25% gruntach rolnych. Obecnie jest to 8,5%, a w Polsce tylko 3%.

Wskażmy zatem źródła finansowania transformacji:

– obecnie prawie 20% całego rocznego budżetu UE w kwocie 30 mld euro kieruje się w formie dopłat do gospodarstw zajmujących się chowem przemysłowym lub produkcją pasz. W Polsce ok. 800 tys. osób pobiera dopłaty bezpośrednie (7 mld zł/rok) mimo, że nie uprawia roli, a np. oddało ziemię w bezumowną dzierżawę.  Natomiast co najmniej 10 mld zł/rok dopłat unijnych otrzymują rolnicy i hodowcy stosujący przemysłowy system produkcji żywności. Te pieniądze powinny wspierać produkcję rolną i chów zwierząt prowadzone w harmonii z przyrodą,

– na transformację można wykorzystać ok. 12 mld euro rocznie pozyskanych z praw do emisji gazów cieplarnianych. Wdrożenie mojej propozycji w UE pozwoli pozyskać 120 mld euro rocznie,

– z powyższego wynika, że w UE nawet do 150 mld euro rocznie (30 + 120) można przeznaczyć na transformację systemu produkcji żywności. Oczywiście, kwota 120 mld euro będzie stopniowo maleć w miarę redukcji produkcji mięsa, zgodnie z przedstawioną propozycją (Program od Pola do Stołu; Fundacja Wspomagania wsi; AgroFakt; MWiR).

Jeśli wprowadzi się do rachunku ekonomicznego koszty pośrednie z tytułu degradacji środowiska, to zgodnie z obliczeniami w punkcie C. pozyska się w Polsce kwotę 15 mld euro/rok, a w UE aż 124 mld euro/rok (44 mln t x 0,7 x 4,44 tys. USD = 137 mld USD) (GUS 2021).

• w ramach programu „Horyzont Europa” 10 mld euro przeznaczy się na badania związane z ekologicznymi metodami  produkcji żywności. Powinny się więc znaleźć środki na badania nad biostymulatorami i biologicznymi substytutami chemicznych środków stosowanych w produkcji, przetwórstwie i przechowalnictwie żywności (Program „Horyzont Europa”).

• po stronie kosztów należy także uwzględnić pomoc przemysłowym producentom żywności w koniecznej transformacji. Rzetelny rachunek ekonomiczny i rosnąca świadomość społeczeństwa powinny ich do tego skutecznie zachęcić.

• w bieżącym 10-leciu UE dla realizacji celów wyznaczonych w europejskim Zielonym ładzie chce przeznaczyć na inwestycje co najmniej 1 bln euro. Trzeba jednak podkreślić, że w stosownych dokumentach akcentuje się przede wszystkim cele klimatyczne. Pozostaje mieć nadzieję, że inwestycje w zmianę systemu produkcji żywności będą dynamicznie rosły.Jak więc widzimy wystarczy środków finansowych na proponowana transformację i także na ewentualną osłonę konsumentów, jeśli istotnie wzrosną ceny mięsa ekologicznego. Są jednak podstawy, żeby twierdzić, iż przy chowie zwierząt w harmonii z przyrodą na dużą skalę cena takiego mięsa nie wzrośnie istotnie, a na pewno będzie niższa niż cena mięsa przemysłowego, jeśli uwzględni się koszty pośrednie.

Podkreślmy, że wskutek powyższych zmian z czasem poprawi się stan środowiska, jakość żywności, a więc i zdrowia ludzi. Spadną zatem koszty ochrony zdrowia, które dzisiaj są wyższe niż wydatki na żywność (GUS 2021; Narodowy Rachunek Zdrowia 2022; Hołdys et al. 2023).

Kolejnym warunkiem koniecznym jest prowadzenie na dużą skalę edukacji dotyczącej niezbędności zmian systemów produkcji żywności, zdrowego odżywiania, dietetyki i profilaktyki zdrowotnej. I to nie tylko przez szkoły, ale i przez media (Terlecka et al. 2014| Raport NIK 2021| Raporty UE dotyczące złej żywności).

Musimy zrozumieć, że nasza dobra przyszłość jest w harmonii z przyrodą, a nie w jej barbarzyńskiej eksploatacji. Obecny stan wiedzy, a raczej niewiedzy, będzie poważną barierą w skutecznym wprowadzeniu koniecznych zmian (Terlecka et al. 2014). Wydatki na profilaktykę zdrowotną są poniżej 1% wy-datków na ochronę zdrowia. To wręcz niedopuszczalne. Przecież także z ekonomicznego punktu widzenia lepiej zapobiegać niż leczyć.

Tylko wyedukowane, świadome stanu rzeczy społeczeństwo może skutecznie zachęcić polityków do zdeterminowanych działań.

Bibliografia:

1. Our World in Data. Our World in Data. Pobrano z: https://ourworldindata.org.
2. Misiąg J., Misiąg W., 2023, Jak skutecznie wspierać wieś i rolnictwo?– Zielony blog WSIiZ (wsiz.edu.pl)
3. Główny Urząd Statystyczny / Metainformacje / Opis wskaźników ogłaszanych przez Prezesa GUS / Wielkości i wskaźniki ogłaszane przez Prezesa GUS / Narodowy Rachunek Zdrowia. Pobrano z: https://stat.gov.pl/metainformacje/opis-wskaznikow-gus/wielkosci-i-wskazniki oglaszane-gus/narodowy-rachunek-zdrowia/
4. Strategia „Od pola do stołu”. Pobrano z: https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/from-farm-to fork/ (2022).
5. Crippa, M. et al. Food systems are responsible for a third of global anthropogenic GHG emissions. Nat Food 2, 198–209 (2021)
6. Dasgupta, P. The economics of biodiversity: the Dasgupta review: full report. (HM Treasury, 2021).
7. Sandström, V. et al. The role of trade in the greenhouse gas footprints of EU diets. Global Food Security 19, 48–55 (2018).
8. Environment, U. N. About UN Environment Programme. UNEP – UN Environment Programme. Pobrano z: http://www.unep.org/about-un-environment (2017).
9. Terlecka, M. K. et al. Edukacja ekologiczna. Wybrane problemy. (2014)