Dlaczego ocena różnorodności biologicznej jest ważna i jakie ma ona zastosowanie w naszym codziennym życiu

Różnorodność biologiczna ekosystemów, obejmująca wszelkie formy organizmów na Ziemi, jest fundamentem zdrowego i funkcjonującego życia. Ocena tej różnorodności jest kluczowa dla zrozumienia wpływu ludzkiej działalności na przyrodę oraz oszacowania wartości ekonomicznej usług świadczonych nam przez ekosystemy. W tym artykule omówimy, dlaczego ocena różnorodności biologicznej jest tak ważna i jakie ma ona praktyczne zastosowanie w naszym codziennym życiu.

Rosnąca dominacja człowieka w ekosystemach powoduje stopniową ich degradację, która zwiększa naszą podatność na zmiany klimatu, co staje się najbardziej dotkliwe dla społeczności lokalnych i innych, których utrzymanie zależy bezpośrednio od stanu środowiska [1; 2].

Jedną z barier ochronnych ekosystemów stanowią lasy, które utożsamiane są z zielonymi płucami planety. Oczyszczają one powietrze z zanieczyszczeń przemysłowych, dlatego ich stan jest niezwykle ważny i ma bezpośredni wpływ na zdrowie populacji. Zanieczyszczenie powietrza wywołuje u ludzi poważne schorzenia, których rodzaj jest zależny od stężenia cząstek stałych i ich składu chemicznego, np. pył PM2,5 zwiększa ryzyko przewlekłej obturacyjnej choroby płuc, choroby niedokrwiennej serca, raka płuc i udaru mózgu, a także przewlekłych i ostrych chorób układu oddechowego (takich jak astma). Jest to szczególnie niebezpieczne dla osób o obniżonej odporności, w tym dzieci oraz osób starszych [3]. Ochrona lasów jest możliwa poprzez prośrodowiskowe inwestycje i reformy, co ma kluczowe znaczenie zwłaszcza dla przyszłości krajów, w których dominują ekosystemy leśne, tj. kraje Ameryki Łacińskiej, w których ponad 50% terytorium zajmują lasy, a jednocześnie ich wskaźniki wylesiania pozostają jednymi z najwyższych na świecie [3; 4; 5].

Konieczność przeprowadzenia reform, wdrożenia inwestycji na rzecz ochrony oraz opracowania jasnej strategii przywracania różnorodności biologicznej na całym świecie jest w dzisiejszej dobie priorytetem.

Przygotowanie się na „czarny przyrodniczy scenariusz” może być bardziej kosztowne niż brak działań np. badanie energetyki wodnej w dorzeczu Zambezi wykazało, że brak działań może prowadzić do utraty 18% wyjściowych przychodów, ale niewłaściwa strategia adaptacyjna może generować koszty rzędu 30% tych przychodów [6; 7].

Z analiz ekonomicznych wynika, że światowe zainwestowanie 1,8 biliona dolarów w pięć obszarów adaptacji do zmian klimatu takich jak:

• systemu wczesnego ostrzegania,
• infrastruktury odpornej na zmiany klimatyczne,
• agrotechnik odpowiednich do zastosowania na obszarach suchych,
• ochrona lasów namorzynowych,
• ochrona zasobów wodnych i zwiększenie ich zdolności regeneracyjnych  

w latach 2020–2030 mogłoby wygenerować 7,1 biliona dolarów łącznych korzyści netto. Stanowią one tylko część całkowitych potrzebnych inwestycji i całkowitych dostępnych korzyści [2].

W ciągu ostatnich 30 lat znacznie wzrosły szkody spowodowane poważnymi klęskami żywiołowymi. Tylko w ciągu ostatnich 10 lat, zarówno gospodarki o wysokich, jak i średnich dochodach, w krajach szybko rozwijających się, poniosły koszty gospodarcze usuwania skutków kataklizmów (burze, huragany, powodzie) o szacunkowej wartości 1,2 biliona dolarów [6; 7].

Pojedyncze zjawiska ekstremalne, tj. trzęsienia ziemi w Nowej Zelandii i Chile, spowodowały szkody przekraczające 20% produktu krajowego brutto (PKB), a lokalne gospodarki i populacja poniosły nieproporcjonalnie wysokie straty. Klęski żywiołowe zbierają także tragiczne żniwo w zakresie rozwoju i zaspokajania potrzeb życiowych, przyczyniając się corocznie do ubóstwa około 26 milionów ludzi [6; 7].

Znaczenie oceny różnorodności biologicznej

Zachowanie ekosystemów i ich usług. Różnorodność biologiczna zapewnia stabilność ekosystemów, co jest kluczowe dla ich zdolności do świadczenia usług ekosystemowych, tj. oczyszczania wody, produkcji tlenu, zapylania roślin i regulacji klimatu. Szacuje się, że usługi ekosystemowe dostarczane przez różnorodność biologiczną mają wartość globalną wynoszącą ponad 125 bilionów dolarów rocznie [8; 9; 10; 11]. Gatunki zapewniające regulacyjne usługi ekosystemowe, takie jak: gatunki namorzynowe (pełniące funkcje przeciwpowodziowe) i owady (odpowiadające za zapylanie), można również powiązać z gatunkami zapewniającymi różnorodność biologiczną i korzystne pokrycie terenu. W przypadku lasów namorzynowych wartość usług ekosystemowych byłaby funkcją ich lokalizacji, zasięgu i stanu, a informacje na ten temat można uzyskać z rachunków pokrycia terenu i użytkowania gruntów. W przypadku zapylaczy wartość pełnionych przez nie usług byłaby mierzoną funkcją ich liczebności [8; 12-16].

Ochrona zasobów genetycznych. Ocena różnorodności biologicznej pomaga w identyfikacji i ochronie unikalnych zasobów genetycznych. Te są nieocenione dla rolnictwa, medycyny i przemysłu: około 50% nowoczesnych leków bazuje bezpośrednio lub pośrednio na naturalnych źródłach. Aspiryna, penicylina i wiele leków przeciwnowotworowych pochodzi od roślin i organizmów odkrytych w różnych ekosystemach.

Monitorowanie wpływu działalności człowieka. Regularna ocena różnorodności biologicznej pozwala na monitorowanie oddziaływania człowieka na przyrodę. Działania takie jak: wylesianie, zanieczyszczenie środowiska i zmiany klimatyczne mają ogromny wpływ na różnorodność biologiczną; każdego roku tracimy około 10 milionów hektarów lasów, co bezpośrednio oddziałuje na siedliska wielu gatunków.

Praktyczne zastosowanie oceny różnorodności biologicznej w codziennym życiu

• Rolnictwo i produkcja żywności. Różnorodność biologiczna ma kluczowe znaczenie dla rolnictwa. Powodzenie uprawy roślin i hodowli zwierząt zależy od kondycji ekosystemów i bogatej różnorodności genetycznej. Ocena różnorodności biologicznej pozwala na wprowadzanie praktyk rolniczych wspierających zrównoważony rozwój i ochronę środowiska. To o tyle istotne, że, szacuje się, że około 75% globalnej różnorodności upraw rolnych zostało utracone w XX wieku [12; 14].

• Zdrowie i medycyna. Wiele leków pochodzi z naturalnych źródeł. Różnorodność biologiczna jest więc kluczowa dla odkrywania nowych leków i terapii. Ocena różnorodności biologicznej pozwala na identyfikację gatunków, które mogą wykazywać właściwości lecznicze. Dla przykładu: winblastyna i winkrystyna – leki stosowane w leczeniu raka, zostały wyizolowane z barwinka różowego (Catharanthus roseus).

• Zmiany klimatyczne. Różnorodność biologiczna odgrywa istotną rolę w regulacji klimatu. Lasy, mokradła i inne ekosystemy kumulują węgiel, co przyczynia się do redukcji gazów cieplarnianych w atmosferze. Szacuje się, że lasy tropikalne magazynują około 250 miliardów ton węgla. Ocena bioróżnorodności pozwala na identyfikację ekosystemów, które są kluczowe dla walki ze zmianami klimatycznymi, wspierają ich ochronę oraz zrównoważone zarządzanie.

• Ochrona zasobów wodnych. Zdrowe ekosystemy wodne, takie jak: rzeki, jeziora czy oceany są kluczowe dla naszego zaopatrzenia w wodę. Ocena różnorodności biologicznej pozwala na monitorowanie ich stanu oraz wprowadzanie środków służących zmniejszeniu zanieczyszczenia lub nadmiernej eksploatacji zasobów wody. Za przykład niech posłużą koralowce, które zajmują mniej niż 1% powierzchni oceanów, a są domem dla około 25% morskich gatunków [13; 14; 16].

Bioróżnorodność zapewnia ludziom kompleksowe bezpieczeństwo żywnościowe. Przede wszystkim różnorodność gatunków roślin i zwierząt oznacza większą dostępność różnych źródeł pożywienia. Różne gatunki roślin uprawnych dostarczają zróżnicowanych składników odżywczych, niezbędnych dla zdrowia człowieka; ryż, pszenica, kukurydza i ziemniaki stanowią podstawę diety wielu ludzi na całym świecie. Obecnie podstawowym składnikiem diety ponad 3 miliardów ludzi jest ryż.

Ponadto, bioróżnorodność wpływa na zdrowie i wydajność ekosystemów, od których zależy produkcja żywności. Zapylacze, do których zalicza się m.in. pszczoły, bzygowate, motyle i chrząszcze, są kluczowe dla zapylania około 75% światowych upraw. Zróżnicowane ekosystemy są również bardziej odporne na szkodniki i choroby, co zmniejsza lub niweluje potrzebę stosowania środków ochrony roślin, zwiększając bezpieczeństwo jakościowe żywności. Bioróżnorodność zapewnia także różnorodność żywności, która może być ważna w kontekście kulturowym i kulinarnym. Tradycyjne i lokalne gatunki oraz odmiany roślin i zwierząt często cechują unikalne właściwości smakowe i odżywcze, cenione w kuchniach na całym świecie.

Obecnie na świecie istnieje około 30 tysięcy jadalnych roślin, jednakże tylko 150-200 z nich jest szeroko uprawianych, a zaledwie trzy gatunki (ryż, pszenica i kukurydza) stanowią 60% globalnej produkcji roślinnej [12; 13; 16; 18].

Wreszcie, ochrona bioróżnorodności jest kluczowa dla przyszłych pokoleń. W miarę zmiany warunków klimatycznych i środowiskowych, różnorodność genetyczna roślin i zwierząt może być źródłem nowych wprowadzanych upraw i ras, które będą lepiej przystosowane do zmieniających się warunków klimatycznych i siedliskowych. Dla zabezpieczenia przyszłych zasobów żywnościowych, Międzynarodowy Bank Genów przechowuje nasiona ponad 1700 różnych gatunków roślin [16].

To przykłady pokazujące, że bioróżnorodność stanowi fundament bezpieczeństwa żywnościowego i zdrowia ludzkości. Jest ona zatem niezbędna dla produkcji żywności, zdrowia ekosystemów, ochrony dziedzictwa kulturowego i adaptacji dla przyszłych wyzwań środowiskowo-klimatycznych. Ochrona i zachowanie bioróżnorodności powinny być priorytetem dla zapewnienia zrównoważonej przyszłości dla wszystkich ludzi.

Oto lista wybranych jadalnych dzikich gatunków roślin, które wykazują korzystny wpływ na zdrowie. Zawierają one cenne składniki odżywcze i mogą być stosowane w leczeniu różnych schorzeń:

Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica)

Zawartość witamin i minerałów: pokrzywa jest bogata w witaminy A, C, K oraz minerały takie jak żelazo, magnez i wapń. Zawiera również białko.

Kalorie: około 42 w 100 gramach.

Właściwości zdrowotne: pokrzywa może być stosowana w leczeniu anemii dzięki wysokiej zawartości żelaza. Pomaga również w detoksykacji organizmu, łagodzeniu objawów alergii i problemów z układem moczowym. Jej właściwości przeciwzapalne mogą przynieść ulgę w przypadku artretyzmu.

Mniszek lekarski (Taraxacum officinale)

Zawartość witamin i minerałów: mniszek lekarski jest bogaty w witaminy A, C i K, a także w błonnik, żelazo, wapń i magnez.

Kalorie: około 45 w 100 gramach.

Właściwości zdrowotne: liście mniszka lekarskiego mogą wspomagać trawienie i funkcjonowanie wątroby. Korzeń mniszka działa jako środek moczopędny, wspomaga detoksykację organizmu i może pomóc w leczeniu chorób wątroby.

Dzika róża (Rosa canina)

Zawartość witamin i minerałów: owoce dzikiej róży są bogate w witaminę C, witaminy z grupy B, witaminę K oraz flawonoidy i karotenoidy.

Kalorie: około 162 w 100 gramach suszonych owoców.

Właściwości zdrowotne: dzika róża wspomaga układ odpornościowy, działa przeciwzapalnie i przeciwutleniająco. Jest stosowana w leczeniu przeziębień, grypy oraz w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych.

Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum)

Zawartość witamin i minerałów: czosnek niedźwiedzi zawiera allicynę, witaminy A, C, E
oraz minerały takie jak żelazo, magnez i wapń.

Kalorie: 41 w 100 gramach.

Właściwości zdrowotne: czosnek niedźwiedzi ma właściwości przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe. Może obniżać ciśnienie krwi, wspomagać układ odpornościowy i działać jak naturalny antybiotyk.

Koniczyna czerwona (Trifolium pratense)

Zawartość witamin i minerałów: koniczyna czerwona jest źródłem izoflawonów, witamin C i B oraz minerałów takich jak wapń, magnez i fosfor.

Kalorie: około 23 w 100 gramach.

Właściwości zdrowotne: koniczyna czerwona może być stosowana w łagodzeniu objawów menopauzy, wspomaganiu pracy serca oraz za sprawą swoich właściwości przeciwzapalnych i antyoksydacyjnych, w leczeniu problemów skórnych.

Babka lancetowata (Plantago lanceolata)

Zawartość witamin i minerałów: babka lancetowata zawiera witaminy A, C, K oraz minerały takie jak żelazo, magnez i potas.

Kalorie: około 47 w 100 gramach.

Właściwości zdrowotne: babka lancetowata działa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie
i wspomaga gojenie ran. Może być stosowana w leczeniu kaszlu, przeziębień i problemów
z układem trawiennym.

Szparagi (Asparagus)

Zawartość witamin i minerałów: szparagi zawierają sporo składników odżywczych w postaci witamin (zwłaszcza witaminy A, C, E), składników mineralnych (m.in.: potasu, magnezu, wapnia, żelaza) oraz innych składników bioaktywnych, w tym kwasu foliowego, flawonoidów i karotenoidów (m.in. β–karotenu).

Kalorie: około 20 w 100 g produktu.

Właściwości zdrowotne: regulacja ciśnienia tętniczego i poziomu cholesterolu we krwi oraz zmniejszenie ryzyka rozwoju chorób układu sercowo-naczyniowego, regulacja poziomu glukozy we krwi, właściwości moczopędne, które mogą być wykorzystywane w leczeniu chorób układu moczowego (nerek i pęcherza moczowego), wspomaganie pracy układu pokarmowego, korzystny wpływ na naturalną florę bakteryjną jelit, spowalnianie procesów starzenia, które wpływają na rozwój wielu chorób (m.in. nowotworów, choroby Alzheimera, cukrzycy), łagodzenie chorób skórnych, m.in. łuszczycy, trądziku i przyspieszenie procesu gojenia ran, wspomaganie pracy układu odpornościowego.

Gatunki te są nie tylko zdrowe, ale mają również wielowiekową tradycję stosowania w medycynie ludowej. Spożywanie ich może przynieść liczne korzyści zdrowotne i wspomagać leczenie różnych dolegliwości. Pamiętać należy jednak, aby przed wprowadzeniem nowych gatunków roślin do diety, skonsultować się z lekarzem lub specjalistą ds. żywienia.

Różnorodność biologiczna ma nie tylko znaczenie ekologiczne, ale także ogromną wartość ekonomiczną. Oto kilka ciekawych faktów i przykładów, które ilustrują tę wartość:

• Rolnictwo i zapylanie. Szacuje się, że wartość ekonomiczna usług zapylania przez owady wynosi globalnie około 235-577 miliardów dolarów rocznie. Zapylanie jest kluczowe dla produkcji wielu owoców, warzyw i orzechów [12; 15; 16].
• Farmaceutyki i medycyna. Około 25% współczesnych leków na receptę pochodzi z roślin, zwierząt i mikroorganizmów [2; 16], np. leki przeciwnowotworowe takie jak Paclitaxel (Taxol) bazują na korze cisu, a aspiryna –  na korze wierzby.
• Usługi ekosystemowe. Ekosystemy dostarczają szeregu usług o ogromnej wartości ekonomicznej. Jednym z przykładów są mokradła – ekosystemy kluczowe dla oczyszczania wód, pozwalające zaoszczędzić miliardy dolarów na infrastrukturze do oczyszczania wody, która byłaby potrzebna, gdyby ich zabrakło.
• Regulacja klimatu. Lasy tropikalne magazynują ogromne ilości węgla, pomagając w regulacji i łagodzeniu skutków zmian klimatu. Ich utrata mogłaby zwielokrotnić koszty związane ze zmianami klimatycznymi i ich następstwami.
• Turystyka i rekreacja. Bazująca na przyrodzie ekoturystyka generuje miliardy dolarów rocznie; Park Narodowy Yellowstone w Stanach Zjednoczonych przyciąga miliony turystów, generując znaczne przychody dla lokalnej gospodarki.

Jak ocenić wartość usług ekosystemowych?

Ocena wartości usług ekosystemowych jest kluczowa dla zrozumienia pełnej wartości różnorodności biologicznej. Oto kilka metod, które są stosowane do oceny tych usług:

1. Metoda wartości rynkowej. Ocena wartości usług ekosystemowych poprzez ich wartość rynkową; np. wartość drewna z lasów, ryb z ekosystemów wodnych czy produktów rolnych, których plon zależny jest od pracy [17].

2. Metoda kosztów zastąpienia. Określa wartość usług ekosystemowych na podstawie kosztów, jakie byłyby poniesione na zastąpienie przez technologie lub usługi ludzkie; np. koszt oczyszczania wody w przypadku utraty funkcji filtracyjnych mokradeł [12; 10; 14; 17; 18].

3. Metoda preferencji ujawnionych. Analizuje, ile ludzie są skłonni zapłacić za korzystanie z usług ekosystemowych lub ich ochronę; są to np. analizy kwot, jakie klienci są gotowi wydać na rekreację w parkach narodowych [10; 11; 16; 17].

4. Metoda wyceny warunkowej. Opiera się na ankietach badających, jakie koszty byliby w stanie ponieść ankietowani, by zachować lub poprawić usługi ekosystemowe, np. ile byliby skłonni zapłacić za program ochrony zagrożonych gatunków.

Przykłady zastosowania oceny usług ekosystemowych

Projektowanie polityki ochronnej. Wycena usług ekosystemowych może pomóc rządom i organizacjom pozarządowym w projektowaniu skutecznych polityk ochronnych. Dla przykładu: w Brazylii wycena usług dostarczanych przez lasy Amazonii była kluczowa dla wprowadzenia polityki REDD+(Reducing Emissions from Deforestation and Forest Degradation).

Zarządzanie zasobami naturalnymi. Zrozumienie wartości usług ekosystemowych może pomóc w zrównoważonym zarządzaniu zasobami naturalnymi. Dla przykładu: w Stanach Zjednoczonych wycena usług ekosystemowych w Parku Narodowym Everglades pomogła w opracowaniu strategii zarządzania wodą i ochrony mokradeł.

Edukacja i świadomość społeczna. Edukacja społeczeństwa na temat wartości ekonomicznej różnorodności biologicznej może zwiększyć świadomość i wsparcie dla działań ochronnych. Kampanie edukacyjne mogą wykorzystywać dane o wartości usług ekosystemowych, aby pokazać, jak ważne są zdrowe ekosystemy dla dobrobytu ludzi.

Wyzwania związane z oceną różnorodności biologicznej

Ocena różnorodności biologicznej nie jest jednak pozbawiona wyzwań. Do głównych problemów należą:

1. Brak danych i wiedzy – Wiele obszarów i gatunków nie zostało jeszcze odpowiednio zidentyfikowanych i zbadanych, co utrudnia pełną ocenę różnorodności biologicznej. Szacuje się, że opisano mniej niż 15% wszystkich gatunków na Ziemi. Dotąd opisano 1,75 miliona gatunków, podczas gdy ich rzeczywista liczba może wynosić od 10 do 100 milionów. Konieczne jest więc zwiększenie inwestycji w badania i monitorowanie ekosystemów [4; 6; 7; 11].
2. Złożoność ekosystemów – Ekosystemy są złożone i dynamiczne, co sprawia, że ich ocena wymaga zaawansowanych narzędzi i metod. Wykorzystanie nowych technologii, takich jak satelity, drony i analiza DNA, może pomóc w lepszym zrozumieniu różnorodności biologicznej. Dla przykładu: technologia eDNA (DNA środowiskowego) pozwala na identyfikację gatunków obecnych w danym ekosystemie na podstawie próbek wody, gleby czy powietrza.
3. Zmiany klimatyczne i działalność człowieka – Dynamiczne i szybko zachodzące zmiany klimatyczne oraz intensywna działalność człowieka wpływają negatywnie na różnorodność biologiczną, np. wylesianie prowadzi do utraty około 18 milionów hektarów lasów rocznie, co z kolei wpływa na wyginięcie wielu gatunków. Konieczne jest wdrożenie strategii adaptacyjnych, które pomogą ekosystemom przystosować się do nowych warunków [15].

Podsumowanie

Ocena różnorodności biologicznej jest kluczowa dla ochrony i zrównoważonego zarządzania naszymi zasobami naturalnymi. Ma ona bezpośredni wpływ na rolnictwo, zdrowie, zarządzanie zasobami wodnymi oraz walkę ze zmianami klimatycznymi. Pomimo licznych wyzwań, rozwój nowych technologii i zwiększenie świadomości społecznej mogą przyczynić się do lepszej ochrony różnorodności biologicznej i zapewnienia zdrowego środowiska dla przyszłych pokoleń. Ostatecznie, dbanie o różnorodność biologiczną, to troska o naszą własną przyszłość i dobrostan całej planety. Ma ona ogromną wartość ekonomiczną, której ocena jest kluczowa dla zrozumienia jej pełnego znaczenia dla społeczeństwa. Wykorzystanie różnych metod oceny usług ekosystemowych może pomóc w lepszym zarządzaniu zasobami naturalnymi, projektowaniu polityk ochronnych i zwiększaniu świadomości społecznej na temat ważności ochrony przyrody.

Bibliografia:

1. Naeem S., Inchausti P., Loreau M. (2002). Biodiversity and Ecosystem Functioning: Synthesis and Perspectives (Environmental Science).  Oxford University Press, 2002.  308 pages. ISBN: 978-0198515715.
2. ADAPT NOW: A GLOBAL CALL FOR LEADERSHIP ON CLIMATE RESILIENC. URL: http://surl.li/cftucq.
3. Damania, Richard, Esteban Balseca, Charlotte de Fontaubert, Joshua Gill, Kichan Kim, Jun Rentschler, Jason Russ, and Esha Zaveri (2023). Detox Development: Repurposing Environmentally Harmful Subsidies. Washington, DC: World Bank. doi:10.1596/978-1-4648-1916-2.
4. Groom M.J., Meffe G.K., Carroll С.R. (2005). Principles of Conservation Biology. Sinauer Associates Inc; 3rd edition, 2005. Hardcover: ‎ 779 pages. ISBN: 978-0878935185.
5. The Economics of Ecosystems and Biodiversity (TEEB). URL: https://teebweb.org/
6. OECD. The World Bank. UN Environment (2018). Financing Climate Futures: Rethinking Infrastructure, OECD Publishing, Paris. https://doi.org/10.1787/9789264308114-en
7. OECD/The World Bank (2019), Fiscal Resilience to Natural Disasters: Lessons from Country Experiences, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/27a4198a-en.
8. System of Environmental-Economic Accounting 2012 Experimental Ecosystem Accounting.
9. The Natural Capital Accounting and Valuation of Ecosystem Services (NCAVES) project. URL: https://teebweb.org/our-work/nca/country-implementation/ncaves2016/
10. Yakymchuk A. Ekosystemowe usługi przyrody oraz ich ocena (2024). Blog naukowy. URL: https://wsiz.edu.pl/blog-naukowy/ekosystemowe-uslugi-przyrody-oraz-ich-ocena/
11. Gerardo S.W., Fernández M., Smyle J., Springer J. (2017). Securing Forest Tenure Rights for Rural Development: Lessons from Six Countries in Latin America. PROFOR, Washington DC. ISBN: 978-0-9910407-8-0.
12. Edoardo B., Jägerskog A., Zaveri E., Russ J., Khan A., Damania R. (2021). Ebb and Flow: Volume 2. Water in the Shadow of Conflict in the Middle East and North Africa. Washington, DC: World Bank. doi:10.1596/978-1-4648-1746-5.
13. Norbert S., Holla A., Sabarwal S., Silva J., Chang A.Y. (2023). Collapse and Recovery: How the COVID-19 Pandemic Eroded Human Capital and What to Do about It. Washington, DC: World Bank. doi:10.1596/978-1-4648-1901-8.
14. WATER MANAGEMENT IN FRAGILE SYSTEMS BUILDING RESILIENCE TO SHOCKS AND PROTRACTED CRISES IN THE MIDDLE EAST AND NORTH AFRICA. Discussion Paper.
15. Sahib S.H., Koh Y., Aridi A. (eds.). 2023. Innovative Korea: Leveraging Innovation and Technology for Development. Washington, DC: World Bank. doi:10.1596/978-1-4648-1961-2.
16. Megha M., Roberts M., editors. 2023. Thriving: Making Cities Green, Resilient, and Inclusive in a Changing Climate. Washington, DC: World Bank. doi:10.1596/978-1-4648-1935-3.
17. Yakymchuk A.Y. (2007). Ekonomika ta orhanizatsiia pryrodno-zapovidnoho fondu. Rivne: NUVHP, 2007. 208 s. ISBN 966-327-065-9. 
18. Yakymchuk A.Y. Derzhavna polityka staloho zberezhennia bioriznomanittia Ukrainy: monohr.  Rivne: NUVHP, 2014. 477 s.