Gleba jest integralnym składnikiem środowiska determinującym istnienie życia na Ziemi. Ma decydujący wpływ na funkcjonowanie wszystkich ziemskich ekosystemów. Jedną z kluczowych funkcji pełnionych przez glebę jest dostarczanie żywności. Jest nie tylko producentem, ale także środowiskiem życia destruentów*, odpowiadających za rozkład biomasy i tworzenie, niezbędnej w magazynowaniu składników odżywczych i wody, próchnicy [1]. Od kondycji zdrowia i zachowania stanu równowagi zależy ilość i jakość pozyskiwanych płodów rolnych oraz realizacja celów zrównoważonego rozwoju: zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego, ochrona zasobów wody, przeciwdziałanie zmianom klimatu oraz zachowanie bioróżnorodności [2]. To ostatnie jest szczególnie istotne – łyżeczka gleby może zawierać miliard komórek bakteryjnych, do miliona pojedynczych grzybów, około miliona komórek protistów** i kilkaset nicieni [3]. Jest ona także istotnym ogniwem obiegu pierwiastków [1].

*destruenci – inaczej reducenci; organizmy stanowiące końcowy etap łańcucha pokarmowego, odżywiające się szczątkami innych organizmów i rozkładające złożone związki organiczne oraz nieorganiczne

**protisty – jedno z pięciu królestw, wyróżnianych w hierarchicznych systemach klasyfikacji organizmów obok zwierząt, roślin, grzybów i prokariontów (mikroorganizmów). Grupa ta obejmuje wszystkie jądrowce, głównie jednokomórkowe, osiągające do maksymalnie kilku milimetrów.

Jakość gleby

Pod pojęciem jakości gleby kryje się szereg czynników chemicznych, fizycznych i biologicznych determinujących jej rodzaj oraz produktywność. Istotne znaczenie dla obecnej kondycji gleby ma także jej historia; tj. jakie rośliny wcześniej na niej uprawiano i jakie środki stosowano, ile dżdżownic i mikroorganizmów w niej występuje oraz jakie są możliwości rozwoju systemu korzeniowego roślin. W ujęciu holistycznym na witalność gleby składają się jej właściwości chemiczne, biologiczne oraz fizyczne. Wszystkie są równie ważne do zachowania stanu równowagi (ryc.1). 

Co szczególnie warte podkreślenia, właściwości te są od siebie ściśle zależne i oddziałują na siebie nawzajem. Przeprowadzone badania wykazały m.in., że właściwości biologiczne tj. wielkość populacji bakterii (w tym z rodzaju Azotobacter), grzybów oraz promieniowców jest wysoce zależna od porowatości gleby, zaliczanej do właściwości fizycznych gleby, a wraz ze wzrostem zawartości węgla organicznego w glebie, wzrasta liczba występujących w niej grzybów [5,6].

Do właściwości chemicznych mających znaczący wpływ na kondycję gleby i jej produktywność zalicza się zawartość makro- i mikroelementów. Do makroelementów należą: węgiel, wodór, tlen, azot, fosfor, potas, wapń, magnez, sód, siarka oraz żelazo. Mikroelementy, występujące w glebie w bardzo małej ilości, są niezbędne do prawidłowego rozwoju roślin, jednak w nadmiarze wykazują toksyczność wobec roślin, zwierząt i ludzi. Należą do nich m.in.: mangan, cynk, miedź, bor, molibden, chlor, kobalt, jod, fluor, nikiel, selen oraz chrom [1]. Zawartość poszczególnych pierwiastków w glebie nie jest jednak równoznaczna z ich dostępnością dla roślin – ta jest zależna od fazy rozwoju rośliny, odczynu gleby i obecności w niej bakterii, grzybów oraz innych organizmów [1,4].

Jednocześnie, zawartość poszczególnych składników odżywczych w glebie zależy także od jej składu granulometrycznego i zachodzących pomiędzy składnikami interakcji (np. kationy magnezu i wapnia, potasu i sodu czy potasu i magnezu „konkurujące” ze sobą o miejsce w kompleksie ilasto-próchnicznym oraz o przyswajanie przez rośliny) [4].  

Kolejna z właściwości chemicznych gleby – jej odczyn, określany symbolem pH, nazywany także reakcją gleb, nie tylko oddziałuje na mikroorganizmy oraz przyswajalność składników odżywczych przez rośliny i ich dalszy rozwój, ale wpływa także na różne procesy przebiegające w glebie. Jego wartość zależy od koncentracji w roztworze glebowym jonów H⁺ i OH⁻. Dla większości roślin uprawnych – optymalne ph, pozwalające na rozwój, przyjmuje wartości 6-7 (odczyn lekko kwaśny do obojętnego) [1].

Dla zachowania równowagi gleby równie ważne pozostają cechy fizyczne gleby tj. jej wilgotność, porowatość, przepuszczalność oraz gęstość decydujące o retencjonowaniu wody i zachowaniu prawidłowych stosunków wodno-powietrznych. Prawidłowa, gruzełkowata struktura umożliwia pobór składników odżywczych oraz rozwój systemu korzeniowego roślin [5].

Zapewnienie glebie odpowiednich właściwości fizycznych i chemicznych nie byłoby możliwe bez zachowania różnorodności występujących w niej organizmów – udziału mikroorganizmów glebowych oraz grzybów, biorących udział w procesach biogeochemicznych zachodzących w glebie. Należy do nich m.in. wiązanie azotu atmosferycznego czy rozkład materii organicznej. Efektywność „pracy” mikroorganizmów jest zależna od warunków termicznych, wilgotnościowych oraz dostępności węgla organicznego [5,8].

Zapewnienie prawidłowej jakości gleby nie byłoby możliwe także bez wykształconej przez nią zdolności retencji wody (pojemności wodnej gleb). Jest ona kształtowana głównie przez trzy czynniki, do których zalicza się uziarnienie (strukturę gleby), jej miąższość oraz zawartość substancji organicznej w postaci związków próchnicznych [9]. Te zaś zależą od opisanych powyżej czynników chemicznych, fizycznych oraz biologicznych.

Przyczyny degradacji jakości gleby

Gleba, będąca ożywionym tworem przyrodniczym [1], jest nieustannie poddawana przemianom, będąc jednocześnie środowiskiem zachodzenia wielokierunkowych procesów. Jej degradacja może mieć podłoże zarówno naturalne, jak i antropogeniczne [10]. Obecnie, jako jedne z głównych przyczyn spadku jakości i wyjaławiania gleby, wskazuje się dominujący system, w którym w sposób monokulturowy [11] produkuje się paszę dla zwierząt hodowanych w warunkach fermowych, choć intensywność i rodzaj procesów erozyjnych są zależne nie tylko od presji człowieka, ale także szerokości geograficznej, a konkretniej występujących warunków klimatycznych i geologicznych – inne czynniki powodują erozję rędzin wytworzonych z wapieni, gipsów i innych skał zasobnych w CaCO₃, a inne degradację gleb wykształconych na torfach. Niejednakowa jest także podatność poszczególnych typów gleb na erozję (tab. 1).  

Tab. 1 Podatność na erozję wybranych gleb

Istnieje szereg zagrożeń, które wpływają negatywnie na jakość gleby niezależnie od jej składu granulometrycznego. Są to m.in. niewłaściwie prowadzona gospodarka nawozowa oraz nadmierne stosowanie chemicznych środków ochrony roślin, a także wielkopowierzchniowe uprawy monokulturowe [15] i niezrównoważone praktyki rolnicze oraz zanieczyszczenia pochodzenia przemysłowego i komunalnego.

Jednym ze skutków przenawożenia mineralnego jest gromadzenie się nadmiernej ilości azotanów zarówno w glebie, jak i zasilanej przez nią roślinności. W przypadku formy azotanowej azotu „nadwyżka” nawozu bardzo szybko zostaje wymyta w głąb profilu glebowego i przenika do wód podziemnych. Niezrównoważona gospodarka nawozowa prowadzi także do  zakwaszenia gleb, którego następstwem jest pogorszenie rozwoju i wzrostu roślin oraz zaburzenie cyklów biogeochemicznych w glebie i rozwoju mikroorganizmów [16].  

Spadek jakości gleby jest wywoływany także przez stosowanie i nadużywanie chemicznych środków ochrony roślin. Prowadzą one do spadku bioróżnorodności i zachwiania równowagi biologicznej gleby. Do najczęściej stosowanych chemicznych środków ochrony roślin należą herbicydy. Szczególne zagrożenie niosą za sobą zwłaszcza nieselektywne pestycydy, a wśród nich insektycydy eliminujące także populacje pożytecznych organizmów glebowych i mogące pozostawać w glebie przez kilkadziesiąt lat. Równie szkodliwe są one dla grzybów oraz bakterii glebowych. Blisko 2/3 wszystkich gruntów rolnych na świecie pozostaje zanieczyszczonych co najmniej jedną substancją aktywną pestycydów, w Polsce pozostałości pestycydów stwierdzono niemal we wszystkich przebadanych próbkach [17].

Kolejne zagrożenie dla gleb płynące ze stosowania chemicznych środków ochrony roślin niesie za sobą zanieczyszczenie ich mikroplastikiem za sprawą wykorzystywania go jako środka powlekającego, mającego spowalniać uwalnianie substancji czynnej. Rokrocznie w Polsce wzrasta sprzedaż chemicznych środków ochrony roślin. W roku 2021 r. sprzedano ich blisko 27 tys. ton, co stanowi blisko czterokrotność w porównaniu z rokiem 1995 [17].

Wieloletnie uprawy monokulturowe nie tylko przyczyniają się do wyjaławiania gleb, spadku bioróżnorodności agroekosystemów i pogorszenia jej parametrów fizykochemicznych oraz zmniejszenia plonu i wzrostu podatności na choroby [18], ale nie są one także w stanie tak efektywnie prowadzić do ubytku zwartości w glebie metali ciężkich, jak ma to miejsce w przypadku upraw zmianowanych [19].

Innymi negatywnymi dla jakości gleb praktykami rolniczymi są m.in.:

• nadmierny wypas zwierząt, zmniejszający jej zdolności retencyjne oraz wyjaławianie spowodowane nadmiernym zgryzaniem roślin przez zwierzęta,
• intensywne użytkowanie gleb, w tym z wykorzystaniem ciężkiego sprzętu rolniczego, prowadzącego do nadmiernego zagęszczenia, zaburzającego stosunki wodno-powietrzne w glebie oraz niestosowanie międzyplonów/mulczu/ściółki w celu ich ochrony przed erozją, a także nadmierną utratą wody.

Do zanieczyszczeń gleby pochodzenia przemysłowego dochodzi najczęściej w przypadku intensywnego przemysłowego wykorzystania terenu, działalności górniczej i wydobywczej lub wypadków komunikacyjno-transportowych [20]. Źródłem zanieczyszczeń komunalnych jest przede wszystkim nieuporządkowana gospodarka ściekowa oraz niewystarczająca infrastruktura kanalizacyjna. Zgodnie z danymi GUS w 2022 roku nieco ponad 60% obszarów wiejskich miało dostęp do sieci kanalizacyjnej [21]. Znaczna część mieszkańców terenów wiejskich, niemających przyłącza kanalizacyjnego, wykorzystuje przydomowe systemy odprowadzania ścieków, z czego wciąż większość stanowią zbiorniki bezodpływowe (szamba), mniejszą – przydomowe oczyszczalnie ścieków. Niestety, popularną wciąż praktyką, z uwagi na wysokie ceny usług asenizacyjnych i niewystarczające kontrolowanie przez samorządy, jest odprowadzanie nieczystości do gleb.

Niezależnie od przyczyny spadku jakości gleb, należy podkreślić, że są one powszechnie uznawane za zasoby nieodnawialne ze względu na wyjątkowo wolno postępujące procesy glebotwórcze. Przywrócenie jej właściwości, z uwagi na złożoność relacji biogeochemicznych i mnogość czynników wpływających na jej jakość jest niezwykle trudna, a uzyskanie około 2,5 cm wierzchniej warstwy gleby może wynieść nawet do 500 lat [20,21]. 

Biorąc pod uwagę powyższe, gleba jest jednym z kluczowych elementów podtrzymujących życie na Ziemi. Prawie połowa Celów Zrównoważonego Rozwoju (SDGs) jest powiązana z glebą [22]. Większość można osiągnąć poprzez zrównoważone użytkowanie gruntów i poprawę jakości gleby, co można zdefiniować jako zdolność gleby do funkcjonowania jako żywotny system życia w celu utrzymania produktywności biologicznej, promowania jakości środowiska i utrzymania zdrowia roślin, zwierząt, a w konsekwencji – ludzi [23].

Wpływ bioróżnorodności gleby na odżywianie i bezpieczeństwo żywności

„Gleba jest miejscem, gdzie zaczyna się żywność” (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Rzym, Włochy). Oznacza to, że gleba jest niezbędnym elementem podtrzymywania bezpieczeństwa żywnościowego dzięki szerokiemu zakresowi usług ekosystemowych, które zapewnia. FAO stwierdziła, że „bezpieczeństwo żywnościowe istnieje, gdy wszyscy ludzie, przez cały czas mają fizyczny, społeczny i ekonomiczny dostęp do wystarczającej, bezpiecznej i odżywczej żywności, która spełnia ich potrzeby dietetyczne i preferencje żywieniowe dla aktywnego i zdrowego życia” [24].

Właściwości odżywcze żywności

Żywienie człowieka ostatecznie zależy od dostępności i równowagi różnych składników odżywczych w glebie oraz zdolności roślin do ekstrakcji tych składników odżywczych. Produkty rolne muszą dostarczać około 50 składników odżywczych niezbędnych dla zdrowia człowieka (np. witaminy, minerały, pierwiastki śladowe, aminokwasy, niezbędne kwasy tłuszczowe), 7 makroelementów (NA, K, Ca, Mg, S, P, Cl) i 15 mikroelementów (Fe, Zn, Cu, Mn, I, F, B, Se, Mo, Ni, Si, Li, Sn, V, Co), które muszą być dostarczane przez glebę [25]. Jednak pewne ograniczenia składników odżywczych w glebie lub brak podziemnych interakcji, które ułatwiają wchłanianie składników odżywczych, mogą skutkować „ukrytym głodem”, tj. określonymi niedoborami odżywczymi w produkowanej żywności. Ponad dwa miliardy ludzi na świecie cierpi na niedobory mikroelementów, które powodują niebezpieczne schorzenia i choroby, takie jak wady wrodzone, nowotwory, choroby układu krążenia, osteoporoza, zaburzenia neurodegeneracyjne i problemy ze zdrowiem psychicznym [26, 27, 28]. Częściowym „ratunkiem” nierównowagi żywieniowej jest fortyfikacja produktów po zbiorach, np. poprzez dodanie do mąki niezbędnej witaminy B, cynku lub żelaza [29]. Obiecującą alternatywą dla zwiększenia biodostępności składników odżywczych wydaje się być również biofortyfikacja za pośrednictwem mikrobów, w tym organizmów wspomagających wzrost roślin, takich jak np. bakterie, grzyby, sinice, promieniowce [28]. Wyniki badań sugerują, że efektywne wykorzystanie pożytecznych organizmów w zrównoważonych praktykach rolniczych może przyczynić się do poprawy stanu fizjologicznego roślin, zwiększenia ilości/jakości plonów i poprawy zdrowia ludzi. Oprócz makro i mikro elementów organizmy, o których mowa poprawiają dostarczanie roślinom metabolitów wtórnych, zwanych fitoskładniki lub nutraceutyki, które są niezbędne do promowania zdrowia człowieka poprzez redukcję uszkodzeń antyoksydacyjnych, modulację enzymów detoksykujących, stymulację układu odpornościowego i zapobieganie chorobom przewlekłym, miażdżycy i nowotworom [30, 31, 32].

(Nie)bezpieczeństwo żywności

Szacuje się, że rocznie na całym świecie ponad 600 milionów ludzi (około 1 na 10) doświadczaproblemów zdrowotnych związanych z spożywaniem skażonej żywności. Zatrucie pokarmowe, wywołane przez bakterie, wirusy, pasożyty, toksyny lub zanieczyszczenia chemiczne w żywności, prowadzi do różnych problemów zdrowotnych, od łagodnych objawów, takich jak ból brzucha i biegunka, po ciężkie przypadki wymagające hospitalizacji [33].

Z danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wynika, że około 420 000 osób rocznie umiera z  powodu chorób związanych z zatruciem pokarmowym. W wielu przypadkach problemem są bakterie, takie jak Salmonella, Escherichia coli(E. coli), Campylobacter, a także wirusy (np. Norowirusy) i pasożyty. Wiadomo, że zagrożenia przenoszone przez żywność są przyczyną ponad 200 ostrych i przewlekłych chorób, od infekcji przewodu pokarmowego po nowotwory [33]. Skażona żywność w dużej mierze jest wynikiem skażonej gleby, z kolei skażenie gleby można podzielić na kilka kategorii, biorąc pod uwagę rodzaj zanieczyszczeń, źródła ich pochodzenia oraz sposób ich oddziaływania na środowisko. W tym miejscu przedstawione zostaną wybrane antropogeniczne źródła zanieczyszczeń związane głównie z praktykami rolniczymi. Istnieje coraz więcej dowodów na to, że intensyfikacja rolnictwa doprowadziła do obniżenia jakości odżywczej żywności i zachwiania zrównoważonej produkcji żywności [34]. Zanieczyszczenie świeżych produktów patogenami jest głównym ogólnoświatowym zagrożeniem dla zdrowia ludzkiego, przyczyną milionów chorób i tysięcy zgonów [35]. Salmonella, Shigella spp., E. coli i Campylobacter to główne patogeny, które docierają do organizmu ludzkiego poprzez skażone świeże warzywa, zwykle uprawiane na glebach wzbogaconych niekompostowanymi odchodami zwierzęcymi [36]. Niektóre z tych patogenów, takie jak Salmonella enterica i Escherichia coli wytwarzające toksynę shiga, przeżywają dłużej w glebie wzbogaconej gnojowicą krowią ze względu na wyższą zawartość rozpuszczalnego węgla i azotu w porównaniu z obornikiem [37]. Zanieczyszczone gleby wpływają na plony i bezpieczeństwo żywności, zwłaszcza gdy zanieczyszczenia ulegają biokoncentracji w organizmach w łańcuchach pokarmowych [27].

Zanieczyszczenia docierają do układów organizmu ludzkiego trzema głównymi drogami: spożyciem doustnym, oddychaniem i przenikaniem przez skórę. Obecność pozostałości pestycydów odnajdujemy w żywności i wodzie, znajdują one również szerokie zastosowanie w przechowywaniu żywności. Związki te są szczególnie niebezpieczne dla osób pracujących z pestycydami, gdyż są oni w sposób bezpośredni narażeni podczas mieszania, ładowania i rozpylania tych środków [38].

Analiza rynku produktów farmaceutycznych stosowanych w leczeniu ostrego zatrucia karbaminianami i organofosforanami u rolników i wykonawców zajmujących się pestycydami przewidziała znaczny wzrost popytu, zwłaszcza w krajach rozwijających się i słabo rozwiniętych, ze względu na przewidywany wzrost stosowania pestycydów w tych krajach [39]. Szacuje się, że w UE ponad połowa warzyw, owoców i zbóż jest zanieczyszczona produktami rozkładu pestycydów [40]. Jednym z głównych problemów jest to, że obecne regulacyjne badania bezpieczeństwa toksykologicznego opierają się na założeniu Paracelsusa z XV wieku, że „skutki toksyczne” są większe przy wyższych, a nie niższych dawkach („dawka czyni truciznę”). Dlatego też badania bezpieczeństwa pestycydów opierają się zazwyczaj na badaniach prowadzonych na jednym pokoleniu na zwierzętach (zazwyczaj na gryzoniach), które oceniają wpływ wysokich i umiarkowanych dawek środków chemicznych. W szczególności badania te określają częstotliwość i ciężkość zgonów, objawy choroby, wady rozwojowe płodu i/lub niską masę urodzeniową. Wyniki następnie ekstrapoluje się liniowo w dół i ustala maksymalny poziom pozostałości (MRL) w dawkach uznawanych za bezpieczne [41].

W 2023 roku Komisja Europejska przedłużyła zezwolenie na stosowanie glifosatu w Unii Europejskiej na kolejne 5 lat, ale z wytycznymi dotyczącymi jego stosowania, mając na celu zminimalizowanie ryzyka dla zdrowia ludzi i środowiska [42]. Niestety, w przypadku wielu najczęściej stosowanych pestycydów podejrzewa się lub potwierdzono, że są to substancje chemiczne zaburzające funkcjonowanie układu hormonalnego, które, podobnie jak hormony, wykazują działanie w bardzo małych dawkach [34]. Uniemożliwia to przewidzenie negatywnych skutków zdrowotnych związanych z niskim poziomem narażenia z dietą na podstawie bieżących regulacyjnych testów toksyczności opartych na modelach zwierzęcych. Co więcej, coraz częściej uznaje się, że środki te prowadzą do zmian epigenetycznych, co może ostatecznie prowadzić do zwiększonej zachorowalności na różne choroby (w tym otyłość, cukrzycę typu 2, zaburzenia odporności i nowotwory) w późniejszym życiu lub w kolejnych pokoleniach [34,43]. Dla przykładu, coraz więcej dowodów wskazuje na to, że czynniki dietetyczne matki (w tym poważne niedobory składników odżywczych, spożycie substancji chemicznych zaburzających gospodarkę hormonalną/pestycydów, polifenoli i innych fitozwiązków) mogą powodować epigenetyczne programowanie funkcji endokrynologicznych i odpornościowych, a tym samym wpływać na ryzyko wystąpienia kilku chorób, w tym choroby atopowej i rozwoju raka w kolejnych pokoleniach. [44]

UE zabrania używać pestycydów, ale pozwala je produkować i eksportować

Unia Europejska postanowiła stać się przykładem dla reszty świata i pokazać, jak należy dbać o zdrowie obywateli oraz środowisko. Przysłużyć się temu ma m.in. ostra selekcja i wycofanie z rynku wielu pestycydów. Od dawna producenci rolni (lecz nie tylko) alarmują, że ta polityka zagrozi konkurencyjności europejskiej żywności – bowiem w większości krajów niezrzeszonych w UE takich restrykcji nie wprowadzono [45]. Portal farmer.pl naświetlił problem „podwójnych standardów” związanych z nałożeniem zakazu stosowania wielu pestycydów w krajach Unii Europejskiej przy jednoczesnej sytuacji, w której:

• w 2018 r. z UE wyeksportowano ponad 80 tys. ton pestycydów zakazanych do użytku w UE,
• głównymi odbiorcami zakazanych w UE, lecz wyprodukowanych na jej terytorium pestycydów, były Brazylia, Ukraina i RPA,
• z UE eksportowane są m.in. neonikotynoidy, chloropiryfos, atrazyna, chlorotalonil czy parakwat,
• pozostałości zakazanych w UE substancji wykrywane są w żywności importowanej spoza UE.

Co ciekawsze, Fundacja im. Heinricha Bölla podaje, że wyeksportowane z UE, lecz zakazane tutaj pestycydy, wracają do Europy… z żywnością. W 2018 r. w importowanej spoza UE żywności znaleziono pozostałości aż 74 substancji czynnych, które w UE zostały zakazane. 22 z tych substancji zostały wyprodukowane w Europie tego samego roku. Wykrywane są głównie w egzotycznych owocach, takich jak mango, papaja, ananasy [45]. Pestycydy utrzymują się w żywności, w tym w warzywach, owocach, mięsie i w organizmie człowieka, powodując poważne choroby, od zaburzeń układu oddechowego i chorób układu mięśniowo-szkieletowego, po choroby skóry i serca, które są poważniejsze u osób zajmujących się gospodarstwami rolnymi [46]. Metale śladowe, takie jak As, Pb, Cr, Hg i Cd, które często są zawarte w pestycydach [36] kumulują się w wierzchniej warstwie gleby ze względu na silne powinowactwo z materią organiczną i mogą być biernie pobierane przez rośliny poprzez przepływ wody. Pb i Cd powodują szereg chorób, zwłaszcza układu krążenia, nerek, układu nerwowego, krwi i kości, i są uważane za potencjalne czynniki rakotwórcze. Mimo, że Zn i Cu są pierwiastkami niezbędnymi, żywność zawierająca duże stężenia tych metali uważana jest za toksyczną dla ludzi i zwierząt, o czym wspomniano już wcześniej [47]. 

Jak pożyteczne mikroby glebowe, żywność i jelita są ze sobą powiązane           

Mikrobiomy występujące w glebie, roślinach i ludziach są ze sobą silnie powiązane: mikrobiom jelitowy i glebowy mają podobne gromady bakterii (Firmicutes, Bacteroidetes, Proteobacteria, Actinobacteria), a owoce, sałatki i warzywa zawierają drobnoustroje, które uzupełniają mikrobiom jelitowy człowieka. Zatem mikrobiom glebowo-roślinny może mieć wpływ na mikrobiom jelitowy, a tym samym na zdrowie człowieka [48, 49]. Mikrobiom jelitowy zmienił się w trakcie ewolucji człowieka, odzwierciedlając tym samym zmiany w zaopatrzeniu w żywność i w styl życia. Współczesny styl życia charakteryzuje się lepszą higieną, spożyciem przetworzonej żywności i szerokim stosowaniem leków, zwłaszcza antybiotyków, co wydaje się mieć wpływ na różnorodność mikrobiomu jelit ludzkich w ciągu ostatnich dekad, ogólnie zmniejszając jego różnorodność. Zmiany te są nadal widoczne pomiędzy społecznościami miejskimi i wiejskimi [50]. Brak kontaktu z naturalną korzystną mikrobiotą związaną z otoczeniem zewnętrznym ma pośredni wpływ na mikrobiom jelit ludzkich, z możliwymi negatywnymi konsekwencjami dla zdrowia ludzkiego [51].

Ostatnie badania potwierdziły „hipotezę higieny”, która sugeruje, że środowiska charakteryzujące się bogatą różnorodnością mikrobiologiczną zapewniają ochronę przed alergiami i chorobami autoimmunologicznymi [52]. Dlatego zdrowa dieta, czyli bogata w błonnik, minerały i witaminy z owoców i warzyw oraz bliższy kontakt ze środowiskiem naturalnym, może zachować bogactwo mikrobiomu jelitowego. Aby jednak chronić różnorodność mikrobiomu jelitowego człowieka i sprzyjać zdrowemu życiu, powinniśmy również wziąć pod uwagę praktyki gospodarowania glebą stosowane na polach, z których pochodzi nasza żywność.

Rzeczywiście, obecny system produkcji żywności opiera się głównie na intensywnych monokulturach kilku wybranych odmian roślin uprawnych, które wymagają nawozów, herbicydów i pestycydów, aby zapewnić wysokie plony, co skutkuje słabą różnorodnością mikrobiologiczną w glebie [53]. Co więcej, szerokie stosowanie herbicydu glifosatowego wykazało negatywny wpływ na pożyteczne drobnoustroje glebowe, ryzosfery i endosfery, a nawet na ludzi, ponieważ uważa się go za potencjalny czynnik rakotwórczy o możliwym negatywnym wpływie na środowisko i mikrobiom jelitowy [54]. Kilka innych pestycydów, takich jak karbaminiany, pyretroidy i neonikotynidy, również wykazało negatywny wpływ na pożyteczne drobnoustroje, co ma bezpośrednie i pośrednie skutki dla gleby, bezpieczeństwa roślin i żywności oraz zdrowia ludzkiego [55]. Wiele świeżych owoców i warzyw poddaje się działaniu różnych pestycydów i antybiotyków, aby zachować ich świeżość podczas przechowywania i transportu. Niektóre z tych substancji chemicznych zmniejszają obecność pożytecznych drobnoustrojów roślinnych, a poprzez spożycie żywności wpływają również na mikrobiomy jelitowe. Co więcej, stosowanie na polach uprawnych obornika pochodzącego od zwierząt leczonych antybiotykami, ma wpływ na funkcje drobnoustrojów i skład gleby, zatem spożywanie świeżych produktów z tych gruntów może rozszerzyć geny oporności na mikrobiom jelit człowieka i sprzyjać pojawieniu się wielolekowych bakterii opornych. Podobnie szerokie stosowanie pestycydów i herbicydów może zwiększyć ryzyko pojawienia się nowych patogenów i chorób zarówno roślin, jak i ludzi [48].

Co możemy się zrobić, aby nie poddać się samozagładzie?

Dopóki nie zrozumiemy skali problemu zanieczyszczonych gleb i skutków z niej wynikających, będziemy zmierzać w kierunku zachowania węża „zjadającego swój ogon”. Dążąc do większych i szybkich zysków podtruwamy siebie i środowisko. Metaanaliza Barańskiego i współpracowników [56] wykazała, że w uprawach ekologicznych czterokrotnie rzadziej występuje wykrywalna zawartość pozostałości pestycydów, niż w uprawach konwencjonalnych. Coraz więcej dowodów z badań kohortowych/epidemiologicznych na ludziach wskazuje, że spożywanie żywności ekologicznej wiąże się ze znacznie niższym ryzykiem wystąpienia szeregu chorób, w tym nadwagi/otyłości zespołu metabolicznego, niektórych nowotworów, hipospadii, stanu przedrzucawkowego, egzemy, infekcji ucha środkowego [57, 58, 59]. Ponadto, mniejsze narażenie na pestycydy w wyniku spożycia owoców i warzyw wiąże się z poprawą parametrów zdrowia reprodukcyjnego, zarówno u mężczyzn jak i u kobiet [60]. Warto również podkreślić, że uprawy ekologiczne charakteryzują się niższą zawartością kadmu, większą pojemnością antyoksydacyjną, a ekologiczne produkty pełnoziarniste mają wyższe stężenia mineralne mikroelementów oraz niższe stężenia niektórych mykotoksyn [61].

Wdrożenie obecnych wytycznych żywieniowych, mających na celu zwiększenie spożycia produktów pełnoziarnistych, owoców i warzyw przy jednoczesnym ograniczeniu spożycia mięsa, a zwłaszcza mięsa czerwonego, może również mieć istotny wpływ na bezpieczeństwo żywnościowe. W szczególności zmniejszyłoby to presję na zwiększanie plonów w produkcji roślinnej, a tym samym wykorzystanie zasobów nieodnawialnych.

Uważa się, że ograniczenie spożycia czerwonego mięsa ma największy potencjał zwiększenia bezpieczeństwa żywnościowego, ponieważ znaczna część upraw zbóż i roślin strączkowych wykorzystywana jest jako pasza dla zwierząt; przekształcanie upraw w produkty pochodzenia zwierzęcego skutkuje znacznym zmniejszeniem energii/białka dostępnego do spożycia przez ludzi oraz może prowadzić do zmniejszenia obecnego tempa wylesiania/karczowania gruntów pod uprawy paszowe i produkcję zwierzęcą [62,63]. Na przykład niedawne badanie przeprowadzone w USA wykazało, że „ogółem 10% kalorii lub białka w paszy ostatecznie zostaje skonsumowanych w postaci kalorii z mięsa, mleka lub jaj” [63].

Powrót do ekologicznych form uprawy wydaje się być zatem nie tylko zasadną, lecz wręcz konieczną strategią planowania zrównoważonego rolnictwa i ochrony zdrowia.        

Gleba jako kapitał zdrowia: podejście systemowe

Kapitał gleby można porównać do kapitału finansowego: jeśli jest odpowiednio pielęgnowany i regenerowany, przynosi długotrwałe korzyści, ale jego degradacja (np. erozja, zanieczyszczenie) prowadzi do strat zarówno dla ekosystemu, jak i zdrowia ludzi. Dlatego ochrona jakości gleby to inwestycja w zdrowie przyszłych pokoleń.

Kapitał uznaje, że usługi świadczone przez glebę mają wartość w kontekście poprawy zdrowia człowieka, co stanowi koszt w sytuacjach, gdy składniki gleby szkodzą zdrowiu człowieka oraz, że produkty takie jak leki, pochodzą z gleby. Leki stanowią dobra ekosystemu, które są dostarczane przez glebę, a gleba jest głównym źródłem leków.

Leki z organizmów glebowych lub materiałów glebowych obejmują antybiotyki; leki przeciwnowotworowe; leki przeciwbiegunkowe, środki zmiękczające i osuszające, które mają różne funkcje w pielęgnacji skóry lub w terapii określonych stanów chorobowych.

W rzeczywistości około 40% wszystkich leków na receptę ma swoje źródło w glebie [34]. Opieka zdrowotna jest ważną branżą, a gleby mają potencjał, aby wnieść znaczną wartość finansowa w tym obszarze.

Warto w tym miejscu podkreślić główną hipotezę/filozofię rolnictwa ekologicznego, która głosi, że: ZDROWE GLEBY GENERUJĄ ZDROWE UPRAWY, A TYM SAMYM ZDROWE ZWIERZĘTA GOSPODARSKIE I LUDZI [64]. Rolnictwo ekologiczne, nie tylko poprawia jakość żywności i zdrowie ludzi, ale także bezpieczeństwo żywnościowe. Jest to szczególnie ważne w przypadku wdrażania obecnych wytycznych żywieniowych (zwiększenia spożycia pokarmów pełnoziarnistych, owoców i warzyw, przy jednoczesnym zmniejszaniu spożycia czerwonego mięsa).

Podsumowanie

Gleba jest ważna dla zdrowia człowieka ze względu na dostępność i jakość pożywienia, kontakt człowieka z różnymi substancjami chemicznymi w glebie, kontakt człowieka z organizmami glebowymi i usuwanie odpadów. Biorąc pod uwagę powyższe musimy pamiętać o kluczowych kwestiach chcąc świadomie korzystać z jej zasobów.

Jakość gleby wpływa na skład odżywczy upraw, które są kluczowe dla zdrowia człowieka.

W obliczu konieczności wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju oraz mając na uwadze postępujące zmiany klimatyczne, niezbędne jest zrozumienie wpływu praktyk rolniczych na zdrowie ludzi. Degradacja gleby i jej wpływ na bezpieczeństwo żywnościowe to problem o znaczeniu globalnym.

Literatura:

1. Uziak S., Klimowicz Z., 2002: Elementy geografii gleb i gleboznawstwa. Wyd. UMCS
2. Keesstra, S. D., Bouma, J., Wallinga, J., Tittonell, P., Smith, P., Cerdà, A., Montanarella, L., Quinton, J. N., Pachepsky, Y., van der Putten, W. H., Bardgett, R. D., Moolenaar, S., Mol, G., Jansen, B., and Fresco, L. O.: The significance of soils and soil science towards realization of the United Nations Sustainable Development Goals, SOIL, 2, 111–128, https://doi.org/10.5194/soil-2-111-2016, 2016.
3. Siebielec G., Siebielec S., 2020: Bioróżnorodność gleb. Studia i raporty IUNG-PIB. Zeszyt 64(18): 91-108
4. Zimmer G. F., Zimmer-Durand L., 2024: Rolnictwo regeneratywne. Zdrowsza gleba i lepsze plony dzięki produkcji regeneratywnej. Wyd.: Galaktyka
5. Pandey V., Gautam P., Singh A.P., 2019: Correlation between physical, chemical and biological properties of soil under different land use systems. Int J Chem Stud. 7(1),s. 469-471
6. Natywa M., Selwet M., Ambroży K., Pociejowska M., 2013: Wpływ nawożenia azotem I deszczowania na liczebność bakterii z rodzaju Azotobacter w glebie pod uprawą kukurydzy w różnych fazach rozwoju rośliny. Polish Journal of Agronomy, 14, s. 53–58
7. Hołubowicz-Kliza G., 2006: Wapnowanie gleb w Polsce. Instrukcja upowszechnieniowa Nr 128. Wyd. IUNG-PIB
8. Jaraya A.S., Pandey S., Ambasta B. K., 2021: Physico-Chemical Properties of Soil and Its Relationship with Soil Health. Chem Sci Rev Lett 2021, 10 (37), 09-16
9. Ciesielczuk T., 2021: Retencjonowanie wód dla potrzeb nawodnień rolniczych. Opolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Łosiowie. Wyd.: Wydawnictwo i Drukarnia Świętego Krzyża
10. Prokop P., 2020: Degradacja powierzchni ziemi – zakres terminologiczny, metody oceny i perspektywy badań. Przegląd Geograficzny, 92, 1, s. 5-17
11. Prokop P., 2020: Degradacja powierzchni ziemi – zakres terminologiczny, metody oceny i perspektywy badań. Przegląd Geograficzny, 92, 1, s. 5-17 za: FAO, 1999: Women: users, preservers and managers of agrobiodiversity. FAO, Rome, Italy
12. Nowocień E., 2008: Wybrane zagadnienia erozji gleb w Polsce. Ocena zagrożenia gleb erozją. Studia i Raporty IUNG-PIB, z. 10
13. Józefaciuk A., Józefaciuk Cz., 1995: Erozja agroekosystemów. IUNG Puławy
14. Józefaciuk A., Józefaciuk Cz., 1979: Próba oceny zagrożenia gruntów w Polsce erozją wietrzną. Pam. Puł. 71: s. 167-177
15. Bzowska-Bakalarz M., 2024: Czy monokultura prowadzi do pustyni? – Zielony Blog 11.01.2024 r.
16. Piwowar A., 2011: Wybrane aspekty ekonomiczne i ekologiczne stosowania nawozów mineralnych w gospodarstwach rolnych. Ekonomia. Economics 5(17), s. 217-230
17. Atlas Pestycydów 2024. https://pl.boell.org/sites/default/files/2024-02/atlas-pestycydow-2024_1.pdf
18. Księżak J., Bojarszczuk J., Gałązka A., Niedźwiecki J., Gawryjołek K., Lenc L., Jeske M., Czyż E., Król M., 2018: Badania and uprawą kukurydzy Zea Mays L. w wieloletniej monokulturze i zmianowaniu. Monografie i rozprawy naukowe. 58. Wyd. IUNG-PIB w Puławach
19. Baran S., Turski R., Flis-Bujak M., Kwiecień J., Martyn W., 1993: Wpływ uprawy roślin w zmianowaniu i monokulturze na wybrane właściwości gleby lekkiej użyźnionej osadem ściekowym. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych
20. Pogrzeba M., 2021: Zanieczyszczenie środowiska – stan, prognozy i wyzwania do 2030 roku (w świetle Laudato Si’ 43-61). Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne, 54,1, s. 7-35
21. Pimentel D., Whitecraft M., Scott Z. R., Zhao L., Satkiewicz P., Scott T. J., Phillips J., Szimak D., Singh G., Gonzalez D., Moe T. L., 2010: Will limited land, water and energy control human population numbers in the future?. Human Ecology t. 38, s. 599-611
22. Bouma, J.; Montanarella, L.; Evanylo, G. The challenge for the soil science community to contribute to the implementation of the UN sustainable development goals. Soil Use Manag. 2019, 35, 538–546.
23. Doran, J.W.; Zeiss, M.R. Soil health and sustainability: Managing the biotic component of soil quality. Appl. Soil Ecol. 2000, 15, 3–11
24. FAO – Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa – https://www.fao.org/publications/home/fao-flagship-publications/the-state-of-food-security-and-nutrition-in-the-world/en, data dostępu: 27.12.2024
25. Lal, R. Soil degradation as a reason for inadequate human nutrition. Food Sec. 2009, 1, 45–57.
26. Brevik, E.C.; Sauer, T.J. The past, present, and future of soils and human health studies. Soil 2015, 1, 35–46.
27. Rojas, R.V.; Achouri, M.; Maroulis, J.; Caon, L. Healthy soils: A prerequisite for sustainable food security. Environ. Earth Sci. 2016, 75, 180.
28. Kaur, T.; Rana, K.L.; Kour, D.; Sheikh, I.; Yadav, N.; Kumar, V.; Yadav, A.N.; Dhaliwal, H.S.; Saxena, A.K. Microbe-mediated biofortification for micronutrients: Present status and future challenges. In New and Future Developments in Microbial Biotechnology and Bioengineering; Elsevier: Amsterdam, The Netherlands, 2020; pp. 1–17. ISBN 978-0-12-820528-0.
29. El Mujtar, V.; Muñoz, N.; Prack Mc Cormick, B.; Pulleman, M.; Tittonell, P. Role and management of soil biodiversity for food security and nutrition; where do we stand? Glob. Food Secur. 2019, 20, 132–144
30. Giovannetti, M.; Avio, L.; Barale, R.; Ceccarelli, N.; Cristofani, R.; Iezzi, A.; Mignolli, F.; Picciarelli, P.; Pinto, B.; Reali, D.; et al. Nutraceutical value and safety of tomato fruits produced by mycorrhizal plants. Br. J. Nutr. 2012, 107, 242–251
31. Reeve, J.R.; Hoagland, L.A.; Villalba, J.J.; Carr, P.M.; Atucha, A.; Cambardella, C.; Davis, D.R.; Delate, K. Organic Farming, Soil Health, and Food Quality: Considering Possible Links. In Advances in Agronomy; Elsevier: Amsterdam, The Netherlands, 2016; Volume 137, pp. 319–367. ISBN 978-0-12-804692-0.
32. Avio, L.; Turrini, A.; Giovannetti, M.; Sbrana, C. Designing the ideotype mycorrhizal symbionts for the production of healthy food. Front. Plant Sci. 2018, 9, 1089.
33. Zheng, S.; Wang, Q.; Yuan, Y.; Sun, W. Human health risk assessment of heavy metals in soil and food crops in the pearl river delta urban agglomeration of China. Food Chem. 2020, 316, 126213
34. Rempelos L, Baranski M, Wang J, Adams TN, Adebusuyi K, Beckman JJ, Brockbank CJ, Douglas BS, Feng T, Greenway JD, et al. Integrated Soil and Crop Management in Organic Agriculture: A Logical Framework to Ensure Food Quality and Human Health? Agronomy. 2021; 11(12):2494. https://doi.org/10.3390/agronomy11122494
35. Jones, M.S.; Fu, Z.; Reganold, J.P.; Karp, D.S.; Besser, T.E.; Tylianakis, J.M.; Snyder, W.E. Organic Farming Promotes Biotic Resistance to Foodborne Human Pathogens. J. Appl. Ecol. 2019, 56, 1117–1127.
36. Oliver, M.A.; Gregory, P.J. Soil, food security and human health: A review: Soil, food security and human health. Eur. J. Soil Sci. 2015, 66, 257–276.
37. Semenov, A.V.; van Overbeek, L.; van Bruggen, A.H.C. Percolation and survival of Escherichia Coli O157:H7 and Salmonella Enterica serovar typhimurium in soil amended with contaminated dairy manure or slurry. Appl. Environ. Microbiol. 2009, 75, 3206.
38. Shadnia S., Azizi E., Hosseini R., Khoei S., Fouladdel S., Pajoumand A., Jalali N., Abdollahi M. Evaluation of oxidative stress and genotoxicity in organophosphorus insecticide formulators. Hum. Exp. Toxicol. 2005, 24, 439–445.
39. Transparency Market Research. Organophosphate and Carbamate Poisoning Market—Global Industry Analysis, Size, Share, Growth, Trends and Forecast 2016–2024; Transparency Market Research: Albany, NY, USA, 2016; Available online: www.transparencymarketresearch.com/organophosphate-carbamate-poisoning-market.html, data dostępu 23.12.2024
40. Costa LG, Giordano G, Guizzetti M, Vitalone A. Neurotoxicity of pesticides: a brief review. Front Biosci. 2008 Jan 1;13:1240-9. doi: 10.2741/2758. PMID: 17981626.
41. Markantonis, M.; van der Velde-Koerts, T.; Graven, C.; te Biesebeek, J.D.; Zeilmaker, M.; Rietveld, A.G.; Ossendorp, B.C. Assessment of occupational and dietary exposure to pesticide residues. EFSA J. 2018, 16, 16087.
42. Rozporządzenie wykonawcze 2023/2660 w sprawie odnowienia zatwierdzenia substancji czynnej glifosat, zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1107/2009, oraz w sprawie zmiany rozporządzenia wykonawczego Komisji (UE) nr 540/2011 z dnia 28 listopada 2023 r.
43. Costas, L.; Infante-Rivard, C.; Zock, J.P.; Van Tongeren, M.; Boffetta, P.; Cusson, A.; Robles, C.; Casabonne, D.; Benavente, Y.; Becker, N.; et al. Occupational exposure to endocrine disruptors and lymphoma risk in a multi-centric European study. Br. J. Cancer 2015, 112, 1251–1256.
44. Koletzko, B.; Godfrey, K.M.; Poston, L.; Szajewska, H.; van Goudoever, J.B.; de Waard, M.; Brands, B.; Grivell, R.M.; Deussen, A.R.; Dodd, J.M.; et al. Nutrition During Pregnancy, Lactation and Early Childhood and its Implications for Maternal and Long-Term Child Health: The Early Nutrition Project Recommendations. Ann. Nutr. Metab. 2019, 74, 93–106
45. Portal Farmer: www.farmer.pl, data dostępu: 02.01.2025
46. Alori, E.T.; Babalola, O.O. Microbial inoculants for improving crop quality and human health in Africa. Front. Microbiol. 2018, 9, 2213.
47. Zhuang, P.; McBride, M.B.; Xia, H.; Li, N.; Li, Z. Health risk from heavy metals via consumption of food crops in the vicinity of Dabaoshan Mine, South China. Sci. Total Environ. 2009, 407, 1551–1561.
48. Hirt, H. Healthy soils for healthy plants for healthy humans: How beneficial microbes in the soil, food and gut are interconnected and how agriculture can contribute to human health. EMBO Rep. 2020, 21.
49. Van Bruggen, A.H.C.; Goss, E.M.; Havelaar, A.; van Diepeningen, A.D.; Finckh, M.R.; Morris, J.G. One health-cycling of diverse microbial communities as a connecting force for soil, plant, animal, human and ecosystem health. Sci. Total Environ. 2019, 664, 927–937.
50. Martinez, I.; Stegen, J.C.; Maldonado-Gómez, M.X.; Eren, A.M.; Siba, P.M.; Greenhill, A.R.; Walter, J. The gut microbiota of rural papua new guineans: Composition, diversity patterns, and ecological processes. Cell Rep. 2015, 11, 527–538.
51. Tasnim, N.; Abulizi, N.; Pither, J.; Hart, M.M.; Gibson, D.L. Linking the gut microbial ecosystem with the environment: Does gut health depend on where we live? Front. Microbiol. 2017, 8, 1935
52. Rook, G.A.W. Review series on helminths, immune modulation and the hygiene hypothesis: The broader implications of the hygiene hypothesis. Immunology 2009, 126, 3–11.
53. Nielsen, U.N.; Wall, D.H.; Six, J. Soil biodiversity and the environment. Annu. Rev. Environ. Resour. 2015, 40, 63–90.
54. Van Bruggen, A.H.C.; He, M.M.; Shin, K.; Mai, V.; Jeong, K.C.; Finckh, M.R.; Morris, J.G. Environmental and health effects of the herbicide glyphosate. Sci. Total Environ. 2018, 616–617, 255–268.
55. Meena, V.S.; Mishra, P.K.; Bisht, J.K.; Pattanayak, A. Agriculturally Important Microbes for Sustainable Agriculture: Volume 2: Applications in Crop Production and Protection; Springer Nature Singapore Pte Ltd.: Singapore, 2017; p. 189721. ISBN 978-981-10-5342-9.
56. Barański, M.; Średnicka-Tober, D.; Volakakis, N.; Seal, C.; Sanderson, R.; Stewart, G.B.; Benbrook, C.; Biavati, B.; Markellou, E.; Giotis, H.; et al. Higher antioxidant and lower cadmium concentrations and lower incidence of pesticide residues in organically grown crops: A systematic literature review and meta-analysis. Br. J. Nutr. 2014, 112, 794–811
57. Kesse-Guyot, E.; Baudry, J.; Assmann, K.E.; Galan, P.; Hercberg, S.; Lairon, D. Prospective association between consumption frequency of organic food and body weight change, risk of overweight or obesity: Results from the NutriNet-Santé Study. Br. J. Nutr. 2017, 117, 325–334.
58. Bradbury, K.E.; Balkwill, A.; Spencer, E.A.; Roddam, A.W.; Reeves, G.K.; Green, J.; Key, T.J.; Beral, V.; Pirie, K. Organic food consumption and the incidence of cancer in a large prospective study of women in the United Kingdom. Br. J. Cancer 2014, 110, 2321–2326.
59. Baudry, J.; Assmann, K.E.; Touvier, M.; Allès, B.; Seconda, L.; Latino-Martel, P.; Ezzedine, K.; Galan, P.; Hercberg, S.; Lairon, D.; et al. Association of frequency of organic food consumption with cancer risk: Findings from the nutrinet-santé prospective cohort study. JAMA Intern. Med. 2018.
60. Chiu, Y.H.; Afeiche, M.C.; Gaskins, A.J.; Williams, P.L.; Petrozza, J.C.; Tanrikut, C.; Hauser, R.; Chavarro, J.E. Fruit and vegetable intake and their pesticide residues in relation to semen quality among men from a fertility clinic. Hum. Reprod. 2015, 30, 1342–1351
61. Wang, J.; Hasanalieva, G.; Wood, L.; Markellou, E.; Iversen, P.O.; Bernhoft, A.; Seal, C.; Baranski, M.; Vigar, V.; Ernst, L.; et al. Effect of wheat species (Triticum aestivum vs. T. spelta), farming system (organic vs. conventional) and flour type (wholegrain vs. white) on composition of wheat flour; results of a retail survey in the UK and Germany—1. mycotoxin content. Food Chem. 2020, 327, 127011.
62. Herrero, M.; Wirsenius, S.; Henderson, B.; Rigolot, C.; Thornton, P.; Havlík, P.; de Boer, I.; Gerber, P. Livestock and the environment: What have we learned in the past decade? Annu. Rev. Environ. Resour. 2015, 40, 177–202.
63. Shepon, A.; Eshel, G.; Noor, E.; Milo, R. Energy and protein feed-to-food conversion efficiencies in the US and potential food security gains from dietary changes. Environ. Res. Lett. 2016, 11, 105002.
64. Hansen, A.L. The Organic Farming Manual: A Comprehensive Guide to Starting and Running a Certified Organic Farm; Storey Publishing: North Adams, MA, USA, 2010