Kto stoi na straży ekologiczności produktów rolnych?

Rządowy dokument pr. Ramowy Plan Działań dla Żywności i Rolnictwa Ekologicznego w Polsce na lata 2021–2030 zakłada, że do 2030 r. rolnictwo ekologiczne będzie prowadzone na 7% użytków rolnych w Polsce [1]. Aby ten cel został zrealizowany, konieczne jest efektywne działanie systemu rolnictwa ekologicznego w wymiarze:

– rynkowym (kreowanie zwiększonego popytu konsumenckiego na żywność ekologiczną, zachęcającego do zwiększonej podaży takich produktów),

– finansowym (różnorakie wsparcie rolników podejmujących uprawy ekologiczne, także w celu promocji ich produktów),

– administracyjnym (efektywne działania administracji publicznej skoncentrowane z jednej strony na wsparciu rolników podejmujących uprawy ekologiczne, a z drugiej na zapewnieniu skutecznego systemu kontroli jakości upraw ekologicznych).

Organizacja administracji dla rolnictwa ekologicznego – ramy UE

W Polsce, jako kraju członkowskim UE, ramy operacyjne działalności organów administracji odpowiedzialnych za nadzorowanie wyznacza prawodawstwo unijne (tj. przede wszystkim rozporządzenie 2018/848 [2] i wydawane na jego podstawie rozporządzenia delegowane). Regulacja ta pozostawia państwom członkowskim szeroki zakres swobody co do wyboru modelu kontroli rolnictwa ekologicznego. Podstawowym elementem modelu pozostaje „organ właściwy” (competent authority), którym z reguły jest bądź to organ administracji rolnictwa, bądź to organ z obszaru zdrowia publicznego, w tym organy odpowiedzialne za jakość żywności i/lub kontrolę weterynaryjną czy kontrolę roślin. Organ właściwy może delegować swoje kompetencje do jednego lub kilku organów publicznych bądź do jednego lub kilku organów prywatnych – możliwe jest również przyjęcie modelu mieszanego, złożonego z podmiotów publicznych i prywatnych. Organy te realizują kompetencje kontrolne i pełnią rolę jednostek certyfikujących dla rolnictwa ekologicznego.

Na poziomie UE kluczowym organem odpowiedzialnym za rolnictwo ekologiczne pozostaje Komisja Europejska, do której państwa członkowskie corocznie raportują wyniki kontroli producentów ekologicznych oraz środki podjęte w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości.

Komisja prowadzi dostępny online System Informacji Rolnictwa Ekologicznego (Organic Farming Information System, dalej: OFIS). Komisja dokonuje uznania organów kontrolnych oraz jednostek certyfikujących z państw trzecich (spoza UE) w tym celu, aby prowadzone przez nie kontrole i wydane przez nie certyfikaty rolnej produkcji ekologicznej były wiarygodne dla konsumentów w UE. Podmioty z państw trzecich są zobowiązane przedstawiać Komisji raporty z własnych działań kontrolnych, co pozwala jej na nadzorowanie jakości i skuteczności tych kontroli realizowanych poza granicami UE.

Administracja dla rolnictwa ekologicznego w krajach członkowskich UE

W państwach o strukturze federalnej lub państwach z silnie rozwiniętą strukturą autonomicznych regionów organy te zostały wyznaczone zarówno na poziomie regionów, jak i na poziomie krajowym: w Austrii funkcjonuje dwanaście organów regionalnych i jeden krajowy, w Niemczech – osiemnaście, w Belgii – trzy organy na poziomie regionalnym i brak organu na poziomie krajowym, w Hiszpanii – siedemnaście organów regionalnych i dwa na poziomie krajowym. We Włoszech działają aż 23 organy właściwe, w bazie OFIS wszystkie mają przypisany status organów ogólnokrajowych, przy czym 22 z nich obejmują zakresem swojej właściwości poszczególne regiony Włoch. Podobna sytuacja ma miejsce w Portugalii, gdzie trzy organy właściwe deklarowane są w OFIS jako „krajowe”, podczas gdy dwa z nich obejmują swoją właściwością regiony wyspiarskie: Maderę i Azory.

W innych państwach jest to zazwyczaj jeden lub dwa organy ogólnokrajowe, w przeważającej części państw rolę organu właściwego w rozumieniu rozporządzenia 2018/848 pełni ministerstwo rolnictwa (np. Polska, Francja), lub krajowe agencje/organy ds. bezpieczeństwa żywności (np. Finlandia, Norwegia, Węgry).

System kontroli rolnictwa ekologicznego w Polsce

W Polsce system nadzoru i kontroli rolnictwa ekologicznego angażuje Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Głównego Inspektora Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (oraz inspektów wojewódzkich), Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa (oraz inspektów wojewódzkich), a także tzw. jednostki certyfikujące (status jednostki certyfikującej może być przyznany zarówno podmiotowi publicznemu, jak i podmiotowi prywatnemu).

Nadzór nad produkcją ekologiczną wykonywany jest poprzez kontrole urzędowe, którym poddani są producenci ekologiczni, nie tylko ci, którzy są aktualnie aktywni, ale także ci, którzy wycofali się z prowadzenia produkcji ekologicznej i poinformowali o tym jednostkę certyfikującą (przez 5 lat od dnia, w którym podmiot poinformował jednostkę certyfikującą o wycofaniu się z produkcji). Kontrole prowadzone są przez inspektorów rolnictwa ekologicznego, czyli osoby posiadające kompetencje potwierdzone egzaminem państwowym.

W kontrolę producentów rolnictwa ekologicznego włączone są również laboratoria (urzędowe i referencyjne) przeprowadzające analizy, badania i diagnostykę laboratoryjną na próbkach pobranych w toku kontroli urzędowych produkcji ekologicznej i etykietowania produktów ekologicznych. Laboratoria określają ryzyka dla zdrowia ludzi, zwierząt lub roślin, lub – w odniesieniu do GMO i środków ochrony roślin – również dla środowiska, lub wskazują na prawdopodobieństwo niezgodności.

Jak system kontroli produkcji ekologicznej działa w praktyce?

W Raporcie Głównego Inspektora Jakości Artykułów Rolno-Spożywczych o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2023-2024 [3] czytamy,  że rocznie kontroli podlega niespełna 180 gospodarstw rolnych prowadzących produkcję metodami ekologicznymi  (177 w 2023 r. i 178 w 2024 r.) oraz niespełna 60 podmiotów ekologicznych, prowadzących działalność w zakresie przygotowania i przechowywania produktów ekologicznych, obrotu, importu i eksportu produktów, a także prowadzących sprzedaż produktów ekologicznych w sklepie stacjonarnym (57 w 2023 r. i 55 w 2024 r.).

Dbałość o jakość produktów wprowadzanych na rynek jako produkty ekologiczne wymaga również konieczności kontrolowania produktów napływających z państw trzecich: w 2023 r. przeprowadzono 1470 kontroli granicznych mających na celu dopuszczenie do swobodnego obrotu na terytorium UE przesyłek produktów rolnictwa ekologicznego importowanych z państw trzecich, natomiast w 2024 r. takich kontroli było już 1511.

Biorąc pod uwagę liczbę gospodarstw prowadzących produkcję ekologiczną (23 155 w 2024 r.) liczba kontroli wydaje się marginalna – w 2024 r. kontrole objęły 0,76 % gospodarstw prowadzących produkcję ekologiczną. To zdecydowanie za mało, aby zbudować zaufanie konsumentów do jakości krajowej produkcji ekologicznej. Zaufanie konsumentów jest natomiast kluczowe dla stworzenia warunków sprzyjających rozwojowi rolnictwa ekologicznego, a w szerszym kontekście – poprawy stanu środowiska, gleb oraz zdrowia publicznego.

Więcej na temat administrowania rolnictwem ekologicznym – raport Zespołu ds. Badań nad Bezpieczeństwem Żywności oraz Transformacją Produkcji i Konsumpcji Żywności WSIiZ, „Rolnictwo ekologiczne w Polsce. Uwarunkowania środowiskowe, prawne i ekonomiczne” (Warszawa 2025).

Źródła:

1. Ramowy Plan Działań dla Żywności i Rolnictwa Ekologicznego w Polsce na lata 2021–2030 [https://www.gov.pl/web/rolnictwo/ramowy-plan-dzialan-dla-zywnosci-i-rolnictwa-ekologicznego-w-polsce; dostęp 21 listopada 2025 r.]
2. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/848 z dnia 30 maja 2018 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007
3. Raport Głównego Inspektora Jakości Artykułów Rolno-Spożywczych o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2023-2024 [https://www.gov.pl/web/ijhars/raport-o-stanie-rolnictwa-ekologicznego-w-polsce; dostęp 21 listopada 2025 r.]