Rozwój energii odnawialnej i dbałość o nasze zdrowie, to kluczowe priorytety

Świat w walce o uchronienie ludzkości od katastrofy klimatycznej skupił się na ograniczeniu emisji gazów cieplarnianych, głównie poprzez rozwój energii odnawialnej. I tu można mówić o pewnych osiągnięciach, bowiem udział energii odnawialnej rośnie i aktualnie wynosi 13% w świecie i 23% w UE (2022 r.), która w 2030 r. chce osiągnąć 42,5%. [1] Poza tym, zgodnie z uchwałą Parlamentu Europejskiego do 2030 r. redukcja emisji gazów cieplarnianych ma wynieść co najmniej 55% (w porównaniu z 1990 r.), a w 2050 r. UE ma osiągnąć neutralność klimatyczną. [2] Zauważmy jednak, że powierzchnia UE to 3% powierzchni lądów, udział ludności unijnej w populacji świata to 5,5%, a udział w emisji gazów cieplarnianych ok. 8,5%. Zatem, nasz wpływ na stan emisji gazów cieplarnianych w świecie jest niewielki. Dlatego, mimo wysiłków UE, globalna emisja gazów powoli, ale nadal rośnie. [3] Dzieje się tak, m.in. dlatego, że w Chinach i Indiach na dużą skalę uruchamiane są kolejne elektrownie węglowe. W 2024 r. udział Chin w światowej mocy produkcyjnej energii opartej o węgiel wyniósł 54%! Dodajmy, że Chiny i Indie odpowiadają za 32% i 9% całkowitej emisji gazów cieplarnianych w świecie. [4,5] Zarazem Chiny są zdecydowanym liderem wzrostu produkcji energii odnawialnej i sprzedaży wyposażenia do jej produkcji. [6] Uznali, że taki sposób działania najlepiej służy ich ekspansji gospodarczej.

Poprzednie szczyty klimatyczne miały miejsce w Dubaju (2023 r.) oraz Azerbejdżanie (2024 r.) – to najwięksi eksporterzy ropy naftowej i gazu. Prezydent D. Trump powtórnie wyprowadza USA z porozumienia paryskiego i zapowiada szybki wzrost wydobycia paliw kopalnych.

Przykłady paradoksów i niekonsekwencji można mnożyć. Mamy też tego rezultaty.

W kolejnych raportach klimatolodzy informują, iż niestety, ale temperatura na planecie rośnie szybciej niż zakładano. Rok 2024 był już o 1,6˚C cieplejszy od poziomu sprzed epoki przemysłowej. [7] Szczególnie szybko rośnie temperatura oceanów z 0,06˚C /10 lat w poprzednich dziesięcioleciach do 0,27˚C w bieżącym. W 2023 r. oceany pochłonęły 18 razy więcej ciepła niż światowe zużycie energii.[8]

Według Światowego Funduszu na rzecz Przyrody (WWF)[9], jeśli wytniemy lub wypalimy powyżej 20% Puszczy Amazońskiej (nazywanej „płucami Ziemi”), to przekroczymy punkt krytyczny i zamiast produkcji tlenu, będzie miała miejsce emisja gazów cieplarnianych. W ciągu 40 lat wycięto 17% Puszczy czyli 120 mln ha. Tymczasem, jak podaje Instytut Człowieka i Środowiska Amazonii (Imazon), w 2024 r. obszar lasów zniszczonych przez pożary i wycinkę, w stosunku do 2023 r., wzrósł o 500%. W ubiegłym roku wybuchło tam 140 tys. pożarów, tj. o 42% więcej niż w 2023 r.

Pogłębiająca się susza w różnych miejscach świata i wycinka lasów pod kolejne plantacje, niestety zwiększają emisję gazów cieplarnianych, zmniejsza się ich pochłanianie oraz maleje produkcja tlenu, którym oddychamy.

Dodajmy jeszcze jeden przykład. UE przyjęła bardzo ambitny plan przejścia na samochody elektryczne do 2035 r. [10] Jednak unijny przemysł samochodowy nie jest przygotowany do tej olbrzymiej operacji. Nie mamy producentów baterii; tu dominują Chińczycy. Kondycja unijnych producentów samochodów jest coraz gorsza, a supremacja chińskich producentów samochodów elektrycznych jest coraz bardziej realna. Będzie to miało bardzo negatywne skutki dla gospodarki UE. Także, jeśli chodzi o realizację Zielonego Ładu dla rolnictwa, trudno mówić o sukcesie. UE pod presją strajków rolników stopniowo redukuje założone cele.

Świat jest coraz bardziej chaotyczny a ludzie bezradni i pełni obaw. Nic dziwnego, że populiści rosną w siłę. Mają proste i stanowcze recepty na wszystko. To nie może się dobrze skończyć, a przede wszystkim nie jest to sposób na rozwiązanie wyzwań cywilizacyjnych, które wyprodukował pazerny i bezmyślny człowiek.

WWF w najnowszym raporcie alarmuje, że „to, co wydarzy się w ciągu kolejnych pięciu lat, zadecyduje o przyszłości życia na Ziemi. Mamy 5 lat na to, żeby skierować świat na drogę zrównoważonego rozwoju, zanim negatywne sprzężenia zwrotne związane z degradacją przyrody i zmianą klimatu zepchną nas na równię pochyłą ku niekontrolowanym punktom krytycznym. Ryzyko porażki jest realne, a konsekwencje niemal nie do pomyślenia.” [11]

„Działania te będą jednak skuteczne tylko wtedy, gdy zajmiemy się jednocześnie przyczynami niszczenia przyrody i zmiany klimatu poprzez skoordynowaną transformację naszego systemu energetycznego, żywnościowego i finansowego.” [12] Również raporty np. IPCC, FAO, WHO podkreślają, że destrukcyjne procesy w sferze klimatu i przyrody nawzajem się wzmacniają i im później rozpoczną się działania naprawcze w skali globalnej, tym będą bardziej kosztowne z rosnącym ryzykiem porażki.

W  świetle powyższych faktów trzeba uznać, że UE stawiając przede wszystkim na redukcję gazów cieplarnianych popełniła błąd. Równie groźnych wyzwań jest więcej – szybko postępuje dewastacja środowiska, utrata bioróżnorodności, a także degradacja gleby. Wreszcie kondycja człowieka jest coraz gorsza.

Zestawmy oszacowane do tej pory roczne koszty dewastacji naszej planety i ludzi.[13,14,15]

• Emisja gazów cieplarnianych [16].

Rocznie świat emituje ok 52 mld ekw. CO₂. Jeśli przyjmiemy, że koszt równa się cenie wykupu prawa do emisji gazów cieplarnianych w wysokości 85 euro za 1 t ekw. CO₂, to otrzymamy:

52 mld t ekw. CO_{2 x} 85euro= 4.42 bln euro/rok

Koszt ten w UE jest egzekwowany przy produkcji energii z paliw kopalnych, stopów metali czy cementu. Sektory nieobjęte obecnym systemem handlu emisjami – tj.: transport, rolnictwo, budynki i gospodarka odpadami – odpowiadają za ok. 60% ogólnej emisji gazów cieplarnianych w UE! Jeśli regulacje unijne byłyby praktykowane w świecie, to i tak nie jest uwzględniany koszt z tytułu emisji gazów cieplarnianych w kwocie rzędu 2,65 bln euro rocznie.

• Dewastacja środowiska naturalnego i utrata bioróżnorodności.

Przemysłowy system produkcji żywności niszczy niezwykle skutecznie nasz ekosystem. [17] Piszemy o tym obszernie w innych artykułach na blogu. [18,19]

Wg najbardziej aktualnych danych WWF aż 82% gruntów rolnych jest używanych do produkcji mięsa i nabiału. W tym 3 mld ha to łąki i pastwiska, a 460 mln ha służy do upraw roślin paszowych dla zwierząt hodowlanych do produkcji mięsa i nabiału. Zatem, na produkcję roślin i przetworów roślinnych konsumowanych przez człowieka pozostaje 18%, czyli 740 mln ha. Przemysłowa produkcja żywności powoduje dewastację środowiska naturalnego w tym utratę bioróżnorodności. Według IPCC [20] roczne koszty z tego tytułu obciążają gospodarkę globalną kwotą 3 bln USD. Przy czym, 70% tych strat powoduje produkcja i przetwórstwo żywności, czyli 2,1 bln USD [21, 22]. Dodajmy, że wg raportu FAO [23] jest to 2 bln USD.

• Degradacja gleby.

Gleba odgrywa kluczową rolę w wyżywieniu ludzkości, 95% żywności produkuje się z użyciem gleby. Zdrowe gleby są niezbędne do skutecznej walki ze zmianami klimatycznymi, wyżywienia ludzi oraz zapobiegania powodziom i suszom. [24, 25] Dla chwilowego wzrostu plonów konsekwentnie niszczymy ją chemicznymi środkami produkcji. [26]

Ponad 40% nawozów sztucznych (z 200 mln t) nie zdąży być zaabsorbowanych przez rośliny i zatruwają wody gruntowe i oceany, a pestycydy potrafią przez dziesiątki lat niszczyć subtelny świat gleby. Najważniejsze zapylacze to dzikie pszczoły, które w 70% gniazdują w ziemi i giną od pestycydów. Giną nie tylko pszczoły, ale i inne owady, które odgrywają bardzo ważną rolę w całym ekosystemie. Pamiętajmy, że 75% upraw bazuje na zapylaniu przez pszczoły i inne zapylacze. Na niemieckich terenach chronionych w latach 1990 – 2017 biomasa owadów spadła o ponad 70%. [27]

Także stosowane w chowie klatkowym antybiotyki i hormony w części przedostają się do gleby i ją degradują. Zubożona gleba rodzi plony ubogie w mikroelementy i inne składniki ważne dla zdrowia ludzi, ale także owadów i zwierząt. Szacuje się, że już 33% gleb rolniczych jest zdegradowanych, a w UE nawet 60%. [28] Wg ONZ co roku tracimy 12 mln ha żyznej gleby. [29]

Oczywiście, podjęto wiele prób oszacowania kosztów degradacji gleby i otrzymano rozbieżne wyniki. Według OECD to aż 6 – 10 bln USD/rok, a według The Global Environment [30] 1,2 bln USD/rok. Z kolei według Cadmus Journal [31] to 7 bln USD/rok, ale jest to łączny koszt również degradacji środowiska.

Dodajmy, że w raporcie United Nations Convention to Combat Desertification (UNCCD) koszty wynikające z degradacji ziemi oszacowano na około 10% globalnego PKB rocznie (10 bln USD). Degradacja ziemi wpływa także na wzrost emisji gazów cieplarnianych, przyczyniając się do zmian klimatycznych. [32] Zaś raport Global Land Outlook 2 [33] stwierdza, że degradacja gruntów kosztuje globalnie około 9% rocznego PKB (9,7 bln USD), a jeśli obecne trendy się utrzymają, straty gospodarcze mogą osiągnąć 23 biliony dolarów do 2050 roku. Można przyjąć, że koszty degradacji gleby mieszczą się w przedziale 6 – 10 bln USD /rok.

• Koszty utraty zdrowia.

Poniższe informacje są szerzej omówione w innych artykułach na blogu. Wymienię kluczowe. Zauważmy, że żyjemy w zanieczyszczonym środowisku, często w stresie i pośpiechu narażeni na coraz bardziej dokuczliwe anomalie pogodowe. Ale przede wszystkim globalna Północ źle się odżywia. Dominuje dieta bogata w tłuszcze, cukier, sól i żywność głęboko przetworzoną. [34] Europejczycy konsumują 3 razy więcej, a Amerykanie prawie 5 razy więcej mięsa niż zaleca Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) i to wyprodukowanego głównie systemem przemysłowym.

Jakie skutki dla człowieka niesie dominacja przemysłowego systemu produkcji i konsumpcji żywności?

• Przemysłowy system produkcji i dystrybucji żywności wspomagany przez natrętne reklamy i przy jednoczesnym braku edukacji i profilaktyki zdrowotnej, prowadzi do nadmiernej konsumpcji wysoko przetworzonej żywności.
• Rocznie świat produkuje ponad 5 mld ton żywności, przy czym marnuje 25% – 30%, czyli nawet 1,5 mld ton, a w Polsce 5 mln ton. [35, 36]
• Na 8 mld ludzi na świecie 25%, czyli 2 mld, ma nadwagę, zaś 8% jest otyłych, równocześnie 800 mln cierpi z powodu głodu. [37, 38] 60% Polaków ma nadwagę, w tym 25% jest otyłych. Polskie dzieci są w czołówce najbardziej otyłych w UE.
• Przemysłowa żywność powoduje epidemię zawałów, udarów i niektóre nowotwory, depresję, demencję, choroby Alzhaimera i inne dolegliwości. Stosowane na dużą skalę w chowie przemysłowym antybiotyki (w Polsce: 800 t/rok) powodują lekooporność. Według WHO z tego powodu rocznie umiera 5 mln osób.
• 60% chorób zakaźnych u ludzi to choroby odzwierzęce (rocznie ok. 2,5 mld zachorowań i 2,7 mln zgonów).
• Przyczyną 70% zgonów są choroby cywilizacyjne.
• W ciągu 40 lat liczba plemników spadła o 60% (w USA w ciągu 17 lat o 42%). WHO ciągle obniża normy dotyczące jakości nasienia.

W 2024 r. ukazał się bardzo ważny artykuł [39] przeglądowy dot. konsumpcji żywności głęboko – przetworzonej. Naukowcy przeprowadzili przegląd 45 metaanaliz, którymi objęto prawie 10 mln osób. Z analizy tej jednoznacznie wynika, że żywność przetworzona niekorzystanie wpływa na większość (71%) ocenianych parametrów zdrowotnych, obejmujące śmiertelność, nowotwory, choroby psychiczne, choroby układu oddechowego i układu krążenia, choroby przewodu pokarmowego i zaburzenia metabolizmu.

Niestety konsumpcja żywności przetworzonej rośnie i jest już bardzo duża w krajach bogatych. I tak, np. w USA i Wielkiej Brytanii ponad połowa diety to żywność ultraprzetworzona (dla młodych biednych nawet 80%). Z tego powodu koszty ukryte z tym związane szybko rosną i rośnie zużycie energii i emisja gazów cieplarnianych z powodu kolejnych etapów przetwórstwa i przechowalnictwa.

Wg raportu FAO [40] z 2023 roku wartość ukrytych nieuwzględnionych w cenach żywności kosztów zdrowotnych wynosi 9,3 bln USD /rok (w UE – 1,54 bln USD). Bardzo szybko rosną także nieukryte wydatki na ochronę zdrowia. Świat wydaje 11,5 bln USD na opiekę zdrowotną. Błyskawicznie będą rosy koszty leczenia nadwagi z obecnych 600 mld USD do 3 bln USD w 2030 r.

Amerykanie – liderzy przemysłowego systemu produkcji żywności, wydają najwięcej na ochronę zdrowia. Roczne wydatki sięgają 5 bln USD (18,8% PKB), co stanowi 42% światowych wydatków na ten cel. Z kolei na leki wydają 30% tego, co świat, a ich udział w globalnej populacji to tylko 4,5%.

Bardzo szybko rosną wydatki na ochronę zdrowia również w Polsce. W okresie 2000 do 2020 roku wydatki mierzone w USD wzrosły ponad 6 razy. [41, 42, 43] Z kolei w okresie 2021 – 2025 wydatki budżetowe wzrosną prawie 2 razy (ze 123 do 238 mld zł) przy inflacji w tym okresie nieco powyżej 40%. Mimo tego kolejki u lekarzy rosną.

Zatem, wraz z wydatkami prywatnymi, w bieżącym roku na ochronę zdrowia wydamy ok. 300 mld zł, kiedy na żywność wydajemy ok. 180 mld zł/rok.

Sumaryczne roczne koszty dewastacji planety i ludzi wynoszą 23 – 27 bln USD, czyli ok 25% globalnego PKB. Są to koszty ukryte, tj. nie uwzględnione w kosztach, a więc i w cenach, odpowiednich produktów. Oznacza to, że po uwzględnieniu wszystkich kosztów mięso ekologiczne będzie znacznie tańsze niż przemysłowe.

Jeśli dodać, że w skali globalnej ponad połowa PKB (55%) – około 58 bilionów dolarów – jest w umiarkowanym lub dużym stopniu zależna od przyrody i zapewnianych przez nią usług, to widzimy jak rabunkowy jest obecny system gospodarczy.

Podkreślmy, że gros wymienionych powyżej ukrytych kosztów jest spowodowany przez obecny system produkcji i konsumpcji żywności. Zatem, nie można mieć wątpliwości, że priorytetem w walce z obecnymi wyzwaniami powinno być zdrowie człowieka. Paradoksalnie, jak zaczniemy dbać o siebie, to skutecznie rozwiążemy nękające nas problemy. Zresztą cóż nam przyjdzie z radykalnej redukcji emisji gazów cieplarnianych, jeśli gleba przestanie rodzić, a człowiek będzie nękany przez kolejne epidemie i coraz bardziej nieprzyjazne środowisko.

To przemyślana transformacja systemu produkcji i konsumpcji żywności uruchomi pozytywny zespół przyczynowo-skutkowy, który będzie stopniowo rozwiązywał opisane powyżej problemy. Ma ona umożliwić stosowanie diety opartej na produktach pochodzenia roślinnego, z wyraźną przewagą białka roślinnego nad zwierzęcym (np. dieta planetarna, śródziemnomorska). W szczegółach mój pomysł na transformację w Polsce opisałem w dwóch artykułach na blogu. [44, 45] Pokazałem, jak można osiągnąć korzystne efekty dla człowieka i przyrody. Coraz więcej jest opracowań prezentujących, jak należy dokonać tej koniecznej zmiany i jak korzystne to jest dla nas i przyszłych pokoleń.

Międzynarodowy zespół naukowców opublikował raport [46], w którym prezentuje transformację światowego systemu żywnościowego. Szacują, że koszty transformacji wyniosą 200 – 500 mld USD /rok.

Tymczasem korzyści gospodarcze szacuje się na 5 – 10 bln USD rocznie (do 8% światowego PKB), czyli nawet 20 razy więcej niż koszty transformacji! To oznacza, że oszacowane powyżej koszty dewastacji planety i ludzi będą szybko spadać. To nie jedyna korzyść, inne zestawiono w tabeli.

Zauważmy, że wg P. Dasgupty z Uniwersytetu Cambridge roczne subsydia do intensywnych systemów produkcji żywności wynoszą aż 6 bln USD. [47] One właśnie, zamiast podtrzymywać szkodliwy przemysłowy system produkcji, powinny sfinansować koszty transformacji i minimalizować ewentualny wzrost cen żywności dobrej jakości. Jak więc widzimy, transformacja systemu produkcji i konsumpcji żywności przyniesie nam wszechstronne i korzystne zmiany. Dodajmy np. że redukcja spożycia białka zwierzęcego na rzecz białka roślinnego jest korzystna dla naszego zdrowia, pozwala zrezygnować ze skrajnie szkodliwego systemu produkcji mięsa w tandemie:

• pasza produkowana intensywnym systemem monokulturowym wspieranym przez nawozy sztuczne i pestycydy,
• chów klatkowy z dużym zużyciem antybiotyków i hormonów wzrostu. 

To niezwykle toksyczny system i główne źródło ukrytych kosztów, o których piszę powyżej.

Co więcej, pomiędzy ociepleniem klimatu a uprawami monokulturowymi ma miejsce sprzężenie zwrotne, które sprzyja suszom i powodziom. [48]

W konkluzji można stwierdzić, że Zielony Ład można potraktować jako mało udaną forpocztę transformacji systemu produkcji i konsumpcji żywności. Wprowadzając zmiany w tym zakresie trzeba zwrócić uwagę na kilka istotnych czynników:

• jeśli wprowadza się zmianę na tak dużą skalę, to należało ją zacząć od edukacji społeczeństwa i rolników,
• skoro najważniejsze jest nasze zdrowie, to należy skutecznie wytłumaczyć społeczeństwu wpływ jakości żywności i środowiska na naszą kondycję zdrowotną oraz połączyć edukację z rozległą profilaktyką zdrowotną,
• zamiast rozbudowanej biurokracji należy uprościć system wsparcia finansowego tych, którzy dbają o środowisko i produkują dla nas żywność w symbiozie z nim i wesprzeć rolników profesjonalnym doradztwem,
• obszerne badania zdrowia rolników, pracowników ferm hodowlanych i zakładów przetwórczych są naszym obowiązkiem i znakomicie ułatwiłyby dialog między rolnikami a konsumentami i oczywiście administracją. Przypomnijmy, że np. wg raportu Fundacji im. H. Bölla [49] 44% rolników ma problemy zdrowotne spowodowane pestycydami i UE rocznie na leczenie wydaje 115 mld euro!
• po co UE ma produkować rocznie aż 44 mln t mięsa i to głównie w fermach przemysłowych. Przy czym 13 mln t eksportuje a dużą część paszy importuje z Globalnego Południa przyczyniając się do niszczenia tamtego środowiska. Degradację gleby w samej UE szacuje się na ok. 60%! Przy redukcji konsumpcji mięsa do 25 kg /osobę /rok (tak zaleca WHO), wystarczy produkować 11 mln t, wówczas odzyskamy nawet 50% gruntów rolnych z przeznaczeniem m.in. na hodowlę, najlepiej w systemie agroekologia/agroleśnictwo (także ewentualnie na eksport) i np. produkcję białka roślinnego na dużą skalę. W ten sposób będziemy mogli stopniowo zerować potężne koszty z tytułu degradacji środowiska i utraty bioróżnorodności, a także degradacji gleby i utraty zdrowia przez ludzi. Nastąpi również zdecydowana redukcja gazów cieplarnianych. Przypominam, że aktualnie globalne koszty sięgają 19 – 23 bln USD /rok,
• rozwój współpracy gospodarczej z Mercosur (Argentyna, Brazylia, Paragwaj i Urugwaj) jest w interesie UE. Jednakże nie może polegać na tym, że my im sprzedajemy pestycydy a oni nam np. paszę dla zwierząt i produkty rolne z dużą zawartością szkodliwych związków. Podkreślmy, że np. w Brazylii przy uprawie soi zużywa się 10 – 12 kg pestycydów /ha, czyli 5 razy więcej niż średnio w UE. Współpraca w obszarze rolnictwa będzie miała sens, jeśli pomożemy im przejść z upraw monokulturowych i chowu klatkowego na produkcję rolną w symbiozie z przyrodą. Wówczas wszyscy wygramy, a oni uratują dewastowane w niebywałym tempie środowisko naturalne z Puszczą Amazońską na czele, która produkuje również dla nas tlen,
• zauważmy, że świat nie stoi w miejscu. W kilku stanach Indii zakazano stosowania pestycydów i rozpoczęto przekształcanie rolnictwa w ekologiczne. Niebawem mieszkańcy niewielkiego stanu Sikkim będą prowadzić uprawy tylko w duchu ekologicznym. W dużym stanie Andhra Pradesh już w tym roku 6 mln gospodarstw rolnych zaprzestanie używania chemicznych środków ochrony roślin. Dodajmy, że w UE jest 10 mln gospodarstw rolnych. Parlament Kirgizji w 2018 r. zdecydował, że za 10 lat całe rolnictwo ma zostać przekształcone w ekologiczne [50],
• uzdrowiona przyroda zachęci nas do powrotu na łono natury, a może poprawi, przywróci dobre relacje międzyludzkie. Starsze pokolenie, które jeszcze pamięta, że przyroda pachniała, budziła ciekawość a nie była źródłem niebezpiecznych toksyn, będzie miało szansę, żeby swoje dzieci i wnuki rozkochać w niej. To też sposób, żeby je oderwać od mediów cyfrowych, które niszczą ich psychikę, umiejętność krytycznego myślenia, komunikacji z drugim człowiekiem i radość życia.

Pamiętajmy, że przyroda ma dużą siłę witalną i jeśli damy jej szansę, to potrafi się szybko odwdzięczyć.

Najwyższa pora, żeby władze Polski i UE zauważyły silną zależność między stanem środowiska, systemem gospodarczym i naszym zdrowiem, i uznały konieczne zmiany za priorytet. Inaczej nie będzie nas stać na właściwą opiekę zdrowotną, a jakość życia i przyszłość kolejnych pokoleń będzie coraz bardziej ponura.

Literatura:

[1] Parlament Europejski, Energia odnawialna: wyznaczanie ambitnych celów dla Europy, online: https://www.europarl.europa.eu/topics/pl/article/20171124STO88813/energia-odnawialna-wyznaczanie-ambitnych-celow-dla-europy (dostęp: 05.02.2025).

[2] Parlament Europejski, Redukcja emisji gazów cieplarnianych: cele i przepisy Unii Europejskiej, online: https://www.europarl.europa.eu/topics/pl/article/20180305STO99003/redukcja-emisji-gazow-cieplarnianych-cele-i-przepisy-unii-europejskiej (dostęp: 05.02.2025).

[3] Hummer L., Lim J.,  Babajeva J., Pitre C.,  Zhang X., Guest post: Just 15 countries account for 98% of new coal-power development, CarbonBrief, online: https://www.carbonbrief.org/guest-post-just-15-countries-account-for-98-of-new-coal-power-development/ , 3.09.2024.

[4]  Tamże.

[5] Popkiewicz M., Global Carbon Budget 2024 – aktualny przegląd światowych emisji CO2, https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/global-carbon-budget-2024-aktualny-przeglad-swiatowych-emisji-co2 , 8.01.2025.

[6] Te kraje produkują najwięcej energii odnawialnej na świecie, online: https://e-magazyny.pl/aktualnosci/te-kraje-produkuja-najwiecej-energii-odnawialnej-na-swiecie/ (dostęp: 4.02.2025).

[7] Global Climate Highlights 2024, online: https://climate.copernicus.eu/global-climate-highlights-2024

[8] World Meteorological Organization, State of the Climate 2024 Update for COP29, online: https://library.wmo.int/viewer/69075/?offset=#page=3&viewer=picture&o=bookmarks&n=0&q=

[9] WWF (2024). Living Planet Report 2024.

[10] Parlament Europejski, Redukcja emisji gazów cieplarnianych: cele …Op.cit.

[11] Tamże.

[12] Tamże.

[13] Tamże.

[14] IPCC, Climate Change, 2023.

[15] OECD, 2022.

[16] Crippa, M., Solazzo, E., Guizzardi, D., Monforti – Ferrario, F., Tubiello, F.N., Leip, A. (2021). Food system are responsible for a third of global anthropogenic GHG emissions, Nature Food, s. 198-209.

[17] Shi, R., Irfan, M., Liu, G., Yang, X., Su, X. Analysis of the Impact of Livestock Structure on Carbon Emissions of Animal Husbandry: A Sustainable Way to Improving Public Health and Green Environment. Frontiers in Public Health 10, (2022).

[18] Pomianek T., Pomysł na transformację systemu produkcji żywności, Zielony blog, online: https://zielonyblog.wsiz.edu.pl/pomysl-na-transformacje-sytemu-produkcji-zywnosci/ , 6.11.2023.

[19] Pomianek T., Skuteczne warunki transformacji systemu produkcji żywności, Zielony blog, online: https://zielonyblog.wsiz.edu.pl/skuteczne-warunki-transformacji-systemu-produkcji-zywnosci/ , 14.12.2023.

[20] IPCC, Climate Change, 2023.

[21] FAO, IFAD, UNICEF, WFP and WHO. (2022). The State of Food Security and Nutrition in the World 2022.  Repurposing food and agricultural policies to make healthy diets more affordable. Rome, FAO.

[22] Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa, 2021.

[23] FAO, IFAD, UNICEF, WFP and WHO. (2023). The State of Food Security and Nutrition in the World 2023. Urbanization, agrifood systems transformation and healthy diets across the rural–urban continuum. Rome, FAO. https://doi.org/10.4060/cc3017en

[24] Sofo et al. (2021). Zrównoważone praktyki rolnicze.

[25] Wang et al. (2023). Zmiany klimatyczne i bezpieczeństwo żywnościowe.

[26] St. Clair, A. L., Zhang G., Dolezal, A. G., O’Neal, M. E., Toth A. L. (2020). Diversified Farming in a Monoculture Landscape: Effects on Honey Bee Health and Wild Bee Communities, Environmental Entomology, Volume 49, Issue 3, ss. 753–764, https://doi.org/10.1093/ee/nvaa031.

[27] Hallmann C.A., Sorg M., Jongejans E., Siepel H., Hofland N. et al. 2017. More than 75 percent decline over 27 years in total flying insect biomass in protected areas. PLoS One 12: e0185809.

[28] WWF (2020). Living Planet Report and Living Planet Index 2020.

[29] Nature Ecology&Evolution 2021, [online] https://www.nature.com/natecolevol (dostęp: 15.01.2025).

[30] Gupta J. (2019). United Nations Environment Programs, The Global Environment Outlook-6: Spotlight on Synergy between Health and the Environment, [online] https://www.thehinducentre.com/the-arena/current-issues/article26642290.ece/binary/The%20Global%20Environment%20Outlook-6%20Spotlight%20on%20Synergy%20between%20Health%20and%20the%20Environment.pdf (dostęp: 15.01.2025).

[31] Marien M. (2024), Report on Recent Reports #6, Winter 2023-2024, Cadmus Journal, [online] https://www.cadmusjournal.org/files/pdfreprints/vol5issue3p2/Report-on-Recent-Reports%236-Winter-2023-2024-MMarien-Cadmus-V5-I3-P2-Reprint.pdf (dostęp: 09.01.2025).

[32] United Nations Convention to Combat Desertification (UNCCD) (2019). Land Degradation Neutrality for Biodiversity Conservation. Briefing Note, [online] https://www.unccd.int/resources/publications/land-degradation-neutrality-biodiversity-conservation-briefing-note (dostęp: 09.01.2025).

[33] United Nations Convention to Combat Desertification UNCCD (2022). Global Land Outlook 2, Land Restoration for Recovery and Resilience [online], https://www.unccd.int/resources/global-land-outlook/global-land-outlook-2nd-edition (dostęp: 08.01.2025).

[34] Talerz przyszłości, Raport otwarcia Think Tanku, 2023.

[35] Our World in Data, 2022.

[36] FAO, 2019.

[37] Poore, J., Nemecek, T. (2018). Reducing food’s environmental impacts through producers and consumers. Science 360, ss. 987–992.

[38] Karaczun Z., Na kombajnie do katastrofy, Gazeta Wyborcza, 2021.

[39] Lane, M. M., Gamage E., Du S., Ashtree D. N., McGuinness J., Gauci A. S., Baker P., Lawrence M., Rebholz C. M., Srour B., Touvier M., N Jacka F., O’Neil A., Segasby, Marx W. (2024). Ultra-processed food exposure and adverse health outcomes: umbrella review of epidemiological meta-analyses [online] https://www.bmj.com/content/384/bmj-2023-077310 (dostęp: 11.01.2025).

[40] FAO, IFAD, UNICEF, WFP and WHO. (2023). The State of Food Security and Nutrition in the World 2023. Urbanization, agrifood systems transformation and healthy diets across the rural–urban continuum. Rome, FAO. https://doi.org/10.4060/cc3017en

[41] World Health Organizations, 2019.

[42] Główny Urząd Statystyczny, 2022.

[43] Narodowy Rachunek Zdrowia w: Główny Urząd Statystyczny. Wielkości i wskaźniki ogłaszane przez Prezesa GUS.

[44] Pomianek T., Pomysł na transformację systemu produkcji żywności, Zielony blog, online: https://zielonyblog.wsiz.edu.pl/pomysl-na-transformacje-sytemu-produkcji-zywnosci/ , 6.11.2023.

[45] Pomianek T., Skuteczne warunki transformacji systemu produkcji żywności, Zielony blog, online: https://zielonyblog.wsiz.edu.pl/skuteczne-warunki-transformacji-systemu-produkcji-zywnosci/

[46] Food System Economics Commission, 2024.

[47] Dasgupta, P. (2021). The economics of biodiversity: the Dasgupta review: full report. HM Treasury.

[48] Pomianek T., Sprzężenie zwrotne między ociepleniem klimatu a uprawami monokulturowymi przyspiesza katastrofę, Zielony blog, 6.06.2024. https://zielonyblog.wsiz.edu.pl/sprzezenie-zwrotne-miedzy-ociepleniem-klimatu-a-uprawami-monokulturowymi-przyspiesza-katastrofe/

[49] Atlas pestycydów, Fundacja im. H. Bölla, 2024.

[50] Tamże.