6 czerwca 2024
Sprzężenie zwrotne między ociepleniem klimatu a uprawami monokulturowymi przyspiesza katastrofę
Zdrowe gleby są niezbędne do skutecznej walki ze zmianami klimatycznymi, do wyżywienia ludzi oraz zapobiegania powodziom i suszom. Pamiętajmy, że właśnie wykorzystując glebę produkuje się aż 95% żywności, a aż 90% leków wytwarza się z wykorzystaniem roślin.
W 1 łyżce gleby jest więcej żywych organizmów niż ludzi na ziemi! W 1 gramie gleby mamy nawet: 75 tys. gatunków bakterii, 25 tys. gatunków grzybów, 1 tys. gatunków pierwotniaków i kilkaset gatunków nicieni, z kolei na 1 hektar przypada nawet 3,5 mln dżdżownic. Dżdżownice i inne organizmy glebowe „przerabiają” 37 ton gleby rocznie/ha, przekształcając ją w składniki odżywcze potrzebne roślinom do wzrostu. Napowietrzają także glebę i poprawiają wchłanianie przez nią wody. Większość bakterii rozkłada materię organiczną, przekształca energię zmagazynowaną w materii organicznej w składniki odżywcze, a część z nich wiąże azot, przekształcając go w formę użyteczną dla roślin [6, 25].
Ryzosferę, czyli warstwę gleby bezpośrednio przylegającą do korzeni roślin, można traktować jak zewnętrzne jelito tychże roślin. Jej funkcje są zdumiewające i podobne do jelita ludzkiego. W obu przypadkach bakterie rozkładają materiał organiczny na proste związki, które wchłania człowiek czy roślina. Co więcej, na ponad 1000 typów bakterii kluczową rolę odgrywają cztery rodzaje: takie same zarówno w ryzosferze, jak i w jelitach ssaków [6]!
Grzyby a raczej grzybnia: pomaga komunikować się roślinom i drzewom, wychwytuje CO2, transportuje składniki odżywcze, filtruje zanieczyszczenia, rozkłada materię organiczną. Grzybnia odfiltrowuje wszystko od metali ciężkich po pestycydy, a nawet odpady radioaktywne. Im więcej grzybów w glebie, tym więcej węgla magazynuje gleba [26,25].
Gleba to naturalny system filtracji H2O, czyli zapewnia czystą wodę pitną i zapobiega powodziom. Jeśli mikroorganizmy w glebie są w dobrej kondycji, a gleba jest przykryta (np. pozostałości liści, pokrywa roślinna), to przyjmie 3 razy więcej wody (nawet do 300 mm opadów).
Ten niezwykły i mało znany świat gleby konsekwentnie niszczymy chemicznymi środkami produkcji dla chwilowego wzrostu plonów
Rocznie grunty rolne faszerujemy porcją 200 mln ton nawozów sztucznych. Rocznie zużywa się 4 mln ton toksycznych pestycydów. 89 mln ton nawozów sztucznych rośliny nie zdążą zaabsorbować i w efekcie spływają one do wód gruntowych, jezior i rzek (ostatecznie głównie do oceanów) i niszczą środowisko [7,8]. Nawozy azotowe i fosforowe to w dużej mierze sole silnych kwasów, tj. azotowego, fosforowego i siarkowego, wraz z pestycydami niszczą one glebę ok. 30 razy szybciej niż ta jest w stanie sama się zregenerować [7,8,19,14,21,12].
Co więcej, cechą charakterystyczną rolnictwa przemysłowego są monokultury, które polegają na tym, że rok po roku w tym samym miejscu sadzimy i uprawiamy wciąż te same rośliny.
Infografika: mgr Natalia Puschhaus
Monokultury zdecydowanie dominują w krajach uprzemysłowionych oraz na globalnym Południu (Afryka, Ameryka Południowa i południowo – wschodnia Azja) [5], gdzie produkuje się paszę dla ferm przemysłowych.
W Polsce miarą monoupraw jest bardzo szybki wzrost uprawy kukurydzy. 30 lat temu prawie jej nie było, a teraz obsiewamy nią prawie 2 mln ha. Dodajmy, że kukurydza silnie eksploatuje zasoby gleby. W rezultacie ten nieszczęsny duet degraduje glebę, ginie mikroświat.
Podkreślmy skutki upraw monokulturowych:
- korzenie tej samej rośliny co roku są na tej samej głębokości, a więc materia organiczna wyczerpuje się i gleba jałowieje,
- francuscy naukowcy wykazali, że im bardziej gleba jest jałowa, tym mniejsza absorbcja wody,
- wraz z degradacją gleby używa się coraz więcej nawozów sztucznych i pestycydów, żeby mieć dalej dobre plony, co w efekcie znów przyspiesza jałowienie,
- płody rolne są coraz uboższe w składniki odżywcze ważne dla naszego zdrowia,
- uboga dieta szkodzi ludziom oraz zwierzętom, w tym owadom zapylającym [24,9,8,10,11,2,14].
Szacuje się, że już 33% gleb rolniczych jest zdegradowanych, a np. w Nigerii aż 80% [27]. Rolnicy porzucili już blisko 1,5 mld ha, bo plony były zbyt niskie [22].
W rezultacie mamy ocieplenie klimatu, coraz dłuższe okresy suszy oraz gwałtowne opady – a na to czeka coraz bardziej jałowa gleba, która nie jest w stanie tej wody zatrzymać. W efekcie wilgoć w glebie spada, a powodzi przybywa. Mniejsza wilgoć to mniejsze parowanie wody i rzadsze opady deszczu. Rozgrzane betonowe miasta też nie sprzyjają opadom, jeśli już się one pojawią, to są to ulewy. Co więcej, zdegradowane grunty rolne miast pochłaniać, uwalniają do atmosfery CO2 i N2O (265 razy większy efekt cieplarniany, niż w przypadku CO2), co przyspiesza ocieplenie klimatu [8,9].
Powyższe uruchamia proces stepowienia i pustynnienia. Wg ONZ co roku tracimy 12 mln ha żyznej gleby z powodu pustynnienia [17] (w tym temacie warto przeczytać artykuł prof. M. Bzowskiej–Bakalarz Czy monokultura prowadzi do pustyni? [3]).
Powtórzmy, że tak źle traktowana gleba dostarcza nam żywność coraz uboższą w różne ważne dla zdrowia składniki.
Ok. 2 mld ludzi cierpi na niedobór mikroelementów z cynkiem na czele. Kolejny problem jest taki, że uboga dieta wraz z chemicznymi środkami produkcji osłabia i zabija pszczoły. W Kalifornii na 400 tys. ha prowadzi się plantacje migdałowców. Do zapylania ściągane są pszczoły nawet z Australii! W ciągu jednego sezonu kwitnienia w 2019 roku zginęło, głównie za przyczyną pestycydów, 50 mld pszczół [16]! Najważniejsze zapylacze to dzikie pszczoły, które w 70% gniazdują w ziemi i giną od pestycydów. Pamiętajmy, że 75% upraw bazuje na zapylaniu przez pszczoły i inne zapylacze [13]. Giną nie tylko pszczoły, ale i inne owady, które odgrywają bardzo ważną rolę w całym ekosystemie. Na niemieckich terenach chronionych w latach 1990 – 2017 biomasa owadów spadła o 70% [20,18]!
Przypomnijmy, co ok. 80 lat temu powiedział Franklin D. Roosevelt: Naród, który niszczy swoją ziemię, niszczy sam siebie.
Pamiętajmy, że według Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) zrównoważona gospodarka glebą pozwoliłaby wyprodukować o 58% żywności więcej!
Trzy ostrzeżenia!
Poniższe 3 przykłady dobitnie przekonują, że najwyższa pora rozstać się z uprawami monokulturowymi.
- Szczególnie musi przerażać, jak konsekwentnie i z zapałem Ameryka Płd. dewastuje swoje środowisko naturalne. W ciągu 40 lat wycięto już 17% powierzchni Puszczy Amazońskiej („płuca Ziemi”), czyli 120 mln ha, głównie pod uprawy monokulturowe [28].
W większości krajów Ameryki Południowej na dużą skalę uprawia się głównie soję i kukurydzę (GMO), przeważnie na paszę dla chowu klatkowego. Stosuje się niemal wyłącznie uprawy monokulturowe przy dużym zużyciu nawozów sztucznych i pestycydów. W samej Brazylii na obszarze 35 mln ha (dla porównania: to teren równy powierzchni Niemiec) uprawia się soję GMO używając aż 10 kg/ha pestycydów, czyli 9% światowego zużycia!
Wycięte lasy już nie pochłaniają CO₂, jałowe gleby emitują CO₂ i N₂O, a chów klatkowy dostarcza głównie CH4. Jałowe gleby nie przyjmują wody i w efekcie mamy właśnie powódź w Brazylii. W Rio de Janeiro temperatura tego lata przekroczyła 62 st. C, a wody w Amazonce w niektórych miesiącach nawet 40 st. C! Od kilku tygodni w 9-milionowej Bogocie racjonuje się wodę z powodu długotrwałej suszy [4].
- Niderlandy są drugim po USA eksporterem żywności na świecie (65 mld euro/rok). Są mistrzami w wyciąganiu maksymalnego efektu z 1 hektara. Tylko jakim kosztem? Posłuchajmy czołowego niderlandzkie-go ekologa T. Oudmana: Ten kraj ma największe zużycie pestycydów na 1 ha w UE. (8 kg /ha, a w UE 3,5 kg/ha)[22].
Tamtejsze uprawy przemysłowe warzyw i owoców, szczególnie szklarniowe i wertykalne bez użycia gleby, zużywają bardzo dużo energii i nawozów sztucznych. Ponadto 30% eksportu jest importowane z innych krajów, potem przetworzone i reeksportowane. Pamiętajmy także, że Niderlandy, ale też wiele innych krajów zachodnich, wycinają lasy tropikalne m.in. w Indonezji i wielu krajach afrykańskich pod uprawy monokulturowe: od kakao poprzez palmy oleiste po soję [17, 1].
Dodajmy jeszcze jeden przykład. Niderlandy są światowym liderem w produkcji kwiatów. W Aalsmeer w Niderlandach znajduje się największa na planecie giełda kwiatów (produkcja osiąga 12,5 mld sztuk /rok). Dla uzupełnienia dodam jeszcze, że 35% sprzedanych kwiatów w Unii Europejskiej pochodzi z upraw w Kenii mieszczących się koło jeziora Nairasha. Ma tam miejsce niewolnicza praca kobiet, postępuje susza i stepowienie, a życie w jeziorze zostało zabite pestycydami. Przez wieki jezioro karmiło mieszkających wokół ludzi, a teraz zakazano w nim połowów.
Przytoczmy raz jeszcze T. Oudmana, który jakże trafnie podsumował: Holenderskie rolnictwo nie jest rozwiązaniem problemu niszczenia środowiska naturalnego. Jest jego przyczyną! [26].
- Na koniec podam trzeci przykład ostrzegawczy. W artykule Czy konieczny jest wspólny strajk rolników i konsumentów, żeby zmienić chory system produkcji i dystrybucji żywności? [23] pisałem o ukraińskim rolnictwie. Przypomnę kluczowe dane. Na Ukrainie dominują olbrzymie gospodarstwa rolne (10% po-wierzchni upraw ma poniżej 100 ha), których właścicielami lub dzierżawcami są miejscowi oligarchowie lub zagraniczne grupy kapitałowe. Ukraina ma 28 mln ha najlepszych czarnoziemów na świecie. Uprawia się tam głównie zboża, kukurydzę i rośliny oleiste metodą monokulturową.
Ukraińskie gleby średnio zawierają 3,2% próchnicy (a w czarnoziemach nawet do 9%), czyli 2 razy tyle, co w Polsce. Mimo znakomitej jakości gleb w Ukrainie na dużą skalę stosowane są chemiczne środki produkcji dla doraźnych zysków. W 2022 r. zużyto tam średnio 144 kg nawozów sztucznych na hektar i 1,5 kg na hektar pestycydów, czyli podobnie jak w Polsce, która ma dużo słabsze gleby (materiały opracowane głównie w oparciu o dane z Państwowej Służby Statystycznej Ukrainy). W przypadku uprawy ziemniaków Ukraińcy używają 2 razy więcej pestycydów – tj. odpowiednio 3,5 i 6,4 kg na hektar. Ukraińscy pracownicy naukowi, między innymi z WSIiZ, alarmują, że uprawy monokulturowe już spowodowały wyraźny spadek zawartości próchnicy a jałowienie gleby postępuje [15].
Gleba zatrzymuje coraz mniej wody, co pogłębia suszę i prowadzi do stepowienia, a potem pustynnienia. Niestety bliska jest perspektywa burz piaskowych na rozległych ukraińskich czarnoziemach (już są w Brandenburgii i Meklemburgii). Naukowcy martwią się, że ta bezwzględna eksploatacja dla jak doraźnie największych plonów niszczy największe bogactwo Ukrainy.
Tymczasem w Unii Europejskiej, a szczególnie np. w Polsce, nasilają się ataki na Zielony Ład. Zamiast go poprawić i uwolnić od biurokracji, jego przeciwnicy dążą do likwidacji programu.
Ataki na Zielony Ład wynikają z połączonych sił populistów i tych rolników i hodowców, którzy albo nie zdają sobie sprawy, jak przemysłowe rolnictwo niszczy środowisko naturalne, nasze zdrowie i przyszłość naszych dzieci i wnuków, albo uprawiają cyniczną grę w imię chciwości i doraźnych interesów politycznych.
Szanowni Rolnicy,
Między innymi w publikacjach na tym blogu pokazujemy rozwiązania korzystne, zarówno dla rolników, jak i konsumentów. Tylko one dadzą Wam dobre i stabilne zyski i spokojne sumienie. Zachęcam Was także, abyście się domagali obszernych badań medycznych, które określą wpływ pestycydów i antybiotyków stosowanych w hodowli i nawozów sztucznych na Wasze własne zdrowie!
Zaś politykom, którzy wspierają producentów rolnych nieakceptujących koniecznych zmian lub sami idą na zgniłe kompromisy, proponuję zmianę postaw, jeśli nie chcą negatywnie zapisać się na kartach historii.
Najwyższa pora, żeby konsumenci powiedzieli – basta! Najbardziej pomożecie sobie i przyrodzie, gdy zaczniecie być egoistami! Chodzi o egoizm w tym sensie, żeby najważniejsze stało się Wasze zdrowie i komfort życia. I macie prawo wiedzieć, co jecie, co Wam szkodzi, oraz jak należy zadbać o stabilne jutro.
Nie macie obowiązku, w imię interesu beneficjentów obecnego systemu produkcji i konsumpcji żywności, zgadzać się na coraz gorszą jakość Waszego życia i degradację środowiska, z którym na co dzień obcujecie. To elementarne obowiązki polityków i samorządowców, żeby zapewnić Wam powyższe – przecież między innymi po to wszyscy płacimy podatki.
Bibliografia
1.Atlas pestycydów 2024| Heinrich Böll Stiftung | Biuro Regionalne Europa Centralna; Polska, Warszawa. Heinrich-Böll-Stiftung
Link: https://pl.boell.org/pl/2024/01/08/atlas-pestycydow
2. Bogužas V. et al. The Effect of Monoculture, Crop Rotation Combinations, and Continuous Bare Fallow on Soil CO2 Emissions, Earthworms, and Productivity of Winter Rye after a 50-Year Period. Plants 11, 431 (2022).
3. Bzowska–Bakalarz M., Czy monokultura prowadzi do pustyni?, Zielony blog WSIiZ
Link: https://zielonyblog.wsiz.edu.pl/czy-monokultura-prowadzi-do-pustyni/
4. Carbonbrief
Link: www.carbonbrief.org
5. CEO. Centrum Edukacji Obywatelskiej- Migranci klimatyczni
Link: https://globalna.ceo.org.pl/tematy/edukacja-globalna/zmieniamy-swiat-slowem-i-obrazem/
6. Confer S., Fascinating Soil Facts: 23 AMAZING Facts About Soil (2021).
Link: https://www.nomomente.org/post/facts-about-soil
7. Crippa M., et al. Food systems are responsible for a third of global anthropogenic GHG emissions. Nat Food 2, 198–209 (2021).
8. Dasgupta P., The economics of biodiversity: the Dasgupta review: full report. (HM Treasury, 2021).
9. EOS DATA ANALITYCS 2020
Link: https://eos.com/company/horizon-2020/
10. EPI-AGRI 2022
Link: https://ec.europa.eu/eip/agriculture/en/node.html
11. Giorgi M. D., The rise and fall of monoculture farming. EIP-AGRI – European Commission (2022).
Link: https://ec.europa.eu/eip/agriculture/en/news/%E2%80%9C-rise-and-fall-monoculture-farming%E2%80%9D
12. IPCC 2022
Link: https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/downloads/outreach/Raport_IPCC_cz2_29_11_22_OST.pdf
13. Karvazy M., Pszczoły zapylają jedną trzecią roślin, które są naszym pożywieniem. Jak możemy pomóc tym pożytecznym owadom? National Geography (2023).
Link: https://www.national-geographic.pl/artykul/pszczoly
14. Kramarz P., Jak nakarmić świat w dobie kryzysu klimatyczno-ekologicznego, w: Jasikowska, K., Pałasz, M. (red.), Za pięć dwunasta koniec świata. Kryzys klimatyczno-ekologiczny głosem wielu nauk. Kraków: Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Biblioteka Jagiellońska, s. 415–454. za512.uj.edu.pl (2022).
15. Matuszak S., Spichlerz świata? Rozwój rolnictwa na Ukrainie, OSW (2021).
Link: https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/Raport-OSW_Spichlerz-swiata_net.pdf
16. McGivney A., Like sending bees to war’: the deadly truth behind your almond milk obsession, The Guardian (2020).
Link: https://www.theguardian.com/environment/2020/jan/07/honeybees-deaths-almonds-hives-aoe
17. Nature Ecology&Evolution 2021
Link: https://www.nature.com/natecolevol/
18. Nauka w Polsce
19. Our World in Data
Link: https://ourworldindata.org
20. PAP: Alarmujące dane z Niemiec: gwałtowny spadek liczebności owadów latających.
21. Parlasca M.C., Qaim M., Meat Consumption ans Sustainability, Annual Review of Resource Economics vol. 14:17-41 (2022).
Link: https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev-resource-111820-032340
22. Pimentel D., Giampietro M., 1994, Food, Land, Population and the U.S. Economy, Washington, DC: Carrying Capacity Network.
Link: https://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/makroekonomia/trendy-gospodarcze/koniec-mitu-ameryki/
23. Pomianek T., Czy konieczny jest wspólny strajk rolników i konsumentów, żeby zmienić chory system produkcji i dystrybucji żywności?. Zielony blog WSIiZ
24.Salaheen S., Biswas D. Chapter 2 – Organic Farming Practices: Integrated Culture Versus Monoculture (eds.)Debabrata Biswas, Shirley A. Micallef, Safety and Practice for Organic Food, Academic Press, 23-32 (2019).
25. Soil Association
Link: https://www.soilassociation.org/
26. Ulanowski T., Ziemia. Część 3. Jak nakarmić świat? [w:] Soczewka Pisma: Ziemia (2022).
27. WWF Living Planet Report® and Living Planet Index® are registered trademarks of WWF International.
Link: Living_Planet_Report_2020-Full.pdf (wwf.pl) https://www.vosviewer.com//
28. von Frank A., 2018, Five amazing soil facts that will change the way you view the world, Growjurney (2018)
Link: https://www.growjourney.com/five-amazing-soil-facts-will-change-way-view-world/
Literatura uzupełniająca
- DeSchutter O,. System produkcji żywności do kapitalnego remontu. Zielone Wiadomości (2018).
Link: https://zielonewiadomosci.pl/tematy/ekologia/system-produkcji-zywnosci-do-kapitalnego-remontu/
- Diggelen R., Mires and Peatlands of Europe: Status, Distribution and Conservation. Restoration Ecology 26, (2018).
- Giorgi M. D., The rise and fall of monoculture farming. EIP-AGRI – European Commission (2022).
Link: https://ec.europa.eu/eip/agriculture/en/news/%E2%80%9C-rise-and-fall-monoculture-farming%E2%80%9D
- Grygiel N., Ludzkość głupieje. IQ spada nawet o 7 punktów na pokolenie, National Geographic (2021).
Link: https://www.national-geographic.pl/artykul/ludzkosc-glupieje-iq-spada-nawet-o-7-punktow-na-pokolenie
- González-Comadran M., Jacquemin B., Cirach M., et. al., The effect of short term exposure to outdoor air pollution on fertility, Reproductive Biology and Endocrinology 19, 151 (2021).
- Hoffmann M., Górnicka, M., Jędrzejczyk, H. Zamienniki białka zwierzęcego – technologia, wartość odżywcza, możliwości wykorzystania. Część I. Nietradycyjne źródła białka – produkty sojowe fermentowane. Postępy Techniki Przetwórstwa Spożywczego nr 1, 75–80 (2009).
- Kramarz P., Papka czy żywność? Technologie czy przyroda? (2023).
Link: https://zielonyblog.wsiz.edu.pl/papka-czy-zywnosc-technologie-czy-przyroda/
- Kramarz P., Nie będzie żywności bez bioróżnorodności. Wykład realizowany jest w ramach cyklu „Przybij piątkę nauce” (2023).
Link: https://www.youtube.com/watch?v=KJ3OkrjvMG4
- Monbiot G.,The secret world beneath our feet is mind-blowing – and the key to our planet’s future (2022).
- Pimbert M., Agroekologia jako alternatywa dla rolnictwa (2018).
- Parlasca M.C., Qaim M., Meat Consumption ans Sustainability, Annual Review of Resource Economics vol. 14:17-41 (2022).
Link: https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev-resource-111820-032340
- Poore, J., Nemecek, T. Reducing food’s environmental impacts through producers and consumers. Science 360, 987–992 (2018).
- Sandström V., et al. The role of trade in the greenhouse gas footprints of EU diets. Global Food Security 19, 48–55 (2018).
- Shi R., Irfan, M., Liu, G., Yang, X., Su, X. Analysis of the Impact of Livestock Structure on Carbon Emissions of Animal Husbandry: A Sustainable Way to Improving Public Health and Green Environment. Frontiers in Public Health 10, (2022).
Skontaktuj się z nami
Chcesz podzielić się przemyśleniami, do których zainspirował Cię artykuł, zainteresować nas ważną sprawą lub opowiedzieć swoją historię? Napisz do redakcji na adres:
dr hab. inż. Tadeusz Pomianek, prof. WSIiZ
Pomysłodawca, główny twórca, wieloletni Rektor Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, obecnie Prezydent WSIiZ. Skupia się na wypracowaniu rozwiązań ważnych dla bezpiecznego jutra współczesnego człowieka.