Kryzysu klimatycznego w polskiej szkole nie ma

Zmiana systemu produkcji żywności, ochrona bioróżnorodności, walka z globalnym ociepleniem, skuteczna redukcja odpadów i inne cywilizacyjne wyzwania, aby zostały podjęte, muszą najpierw dotrzeć do świadomości decydentów i społeczeństwa. O ile ci pierwsi mają moc sprawczą wdrażania rozwiązań, to społeczeństwo ma siłę ukierunkowania ich działań.

Trzeba więc dotrzeć do jak najszerszego grona odbiorców – to działanie potrzebne tu i teraz, ale długofalowo konieczna jest mądra edukacja młodego pokolenia, kształtowanie świadomości i postaw, które pozwolą dokonać zielonej transformacji i zaowocują budowaniem społeczeństwa i gospodarki w symbiozie ze środowiskiem naturalnym.

Jakie mamy na to szanse? Jaka jest świadomość ekologiczna młodego pokolenia? Jak wygląda edukacja ekologiczna w polskiej szkole? I jak przygotować młode pokolenie do budowania lepszego, zrównoważonego świata?

Obawy klimatyczne Polek i Polaków

W ostatnich latach odsetek Polek i Polaków zaniepokojonych zmianami klimatycznymi sukcesywnie zwiększał się. W badaniu CBOS w 2009 roku 15% ankietowanych postrzegało je jako jedno z największych zagrożeń dla cywilizacji, w 2021 roku –  już 26%, a kolejne 51% zauważało niebezpieczeństwa związane z globalnym ociepleniem, chociaż traktowało je jako jedno z wielu niebezpiecznych zjawisk [1]. W badaniu Deloitte w 2021 roku aż 81% ankietowanych zgłaszało obawy związane ze zmianami klimatycznymi, niepokoiły ich ekstremalne zjawiska pogodowe, gorsza jakość powietrza i wzrastające temperatury, a także negatywny wpływ na zdrowie i rosnące dysproporcje społeczne [2].

To sytuacja w skali Polski. Jak na tym tle wypadają młodzi ludzie?

Świadomość ekologiczna młodego pokolenia

Badanie z 2019 roku postawiło młode pokolenie w niezbyt dobrym świetle, pokazując w grupie wiekowej 18-24 lata niższą świadomość i mniej proekologiczne zachowania niż u osób starszych. Dotyczyło to deklaracji segregowania śmieci (67% w grupie 18-24 lata, 84% u dorosłych Polaków) oraz opinii o dużej szkodliwości dla środowiska spalania plastikowych butelek i foliowych opakowań w domowych piecach grzewczych (70% i 80%) [3].

W innym badaniu młodych ludzi (18-21 lat) z 2023 roku, na liście najważniejszych dla nich wartości w obecnym momencie życia, ekologia znalazła się na 25 z 29 możliwych miejsc, a w rankingu spraw ważnych na przyszłość, życie w czystym i zielonym środowisku zajęło ostatnie miejsce.

Stan środowiska oceniali bardzo różnie, co prawda większość wskazała, że środowisko jest w złym stanie, zniszczone, zanieczyszczone i zagrożone, ale 27% oceniło jego stan jako dobry, a 8% nie miało zdania [4].

Wygląda na to, że świadomość ekologiczna młodego pokolenia wcale nie jest taka duża, jak mogłoby się wydawać patrząc na medialne obrazki młodych ludzi protestujących w obronie środowiska. Coś nie powiodło się prawdopodobnie na etapie edukacji w okresie szkolnym. Ten wiosek uprawdopodabnia wynik badania Młodzieżowej Rady Klimatycznej. Młodzi ludzie czerpią wiedzę na temat ekologii z informacji organizacji pozarządowych oraz specjalistycznych źródeł w mediach i raportów [5]. Nie wszyscy mają do tego równomierny dostęp, co mogłoby tłumaczyć dysproporcje w świadomości i postawach młodych ludzi.

Interesujący wątek podsuwa badanie środowiska szkolnego i pytanie respondentów o świadomość, że ochrona planety oznacza rezygnację z pewnych udogodnień współczesnej cywilizacji, luksusów czy bezmyślnej rozrzutności. Wśród rodziców pozytywnie odpowiedziało 70%, wśród nauczycieli 59% a wśród uczniów 55,34% [6].

Te kilka badań to oczywiście nie jest jeszcze kompleksowa diagnoza, ale trudno w ich świetle nie zadać pytania o jakość edukacji ekologicznej w szkole.

Edukacja ekologiczna a klimatyczna

Spojrzenie na edukację ekologiczną zacznijmy od objaśnienia jej znaczenia. „Edukacja ekologiczna (zwana także edukacją środowiskową), to koncepcja wychowania, przedmiot nauczania i działalność edukacyjno-wychowawcza, a także swoisty system kształtowania postaw i poglądów wobec otaczającego świata, oparty na szacunku dla środowiska.” [7]. Jest to więc pojęcie szersze niż edukacja klimatyczna, która jest częścią edukacji ekologicznej i dotyczy wiedzy o zmianie klimatu i działaniach zmierzających do przeciwdziałania konsekwencjom tych zmian oraz przygotowuje do życia w świecie zmieniającym się w wyniku globalnego ocieplenia.

Oprócz niej w edukacji ekologicznej znajdują się inne ważne obszary: edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju, która wyjaśnia dlaczego potrzebujemy transformacji gospodarczo-społecznej, aby osiągnąć neutralność klimatyczną, edukacja obywatelska, skupiająca się na efektywnym włączaniu się w wysiłki społeczne i konsumenckie w dążeniu do klimatycznej neutralności oraz edukacja globalna, pokazująca skomplikowane zależności między różnymi regionami świata i ich mieszkańcami i przygotowująca do globalnego wyzwania, jakim jest zmiana klimatu.

Oczywiście wchodzi w nią także edukacja przyrodnicza i edukacja na rzecz różnorodności biologicznej, ponieważ ochrona klimatu nie jest możliwa bez troski o bioróżnorodność, przeciwdziałania wymieraniu gatunków, zanieczyszczeniu środowiska, wyjałowieniu gleb czy wylesianiu. Bardzo ważne jest także kształtowanie osobistego zaangażowania i motywacji do ochrony środowiska naturalnego, do czego przydatna jest edukacja outdoorowa – wycieczki, obserwacje przyrodnicze w terenie – wszystko, co pokazuje, że człowiek jest częścią środowiska naturalnego [8].

Ekosystem edukacji ekologicznej

Edukacja ekologiczna odbywa się przez całe życie, poczynając od środowiska rodzinnego, przez rówieśnicze, szkolne, aż po różnego rodzaju pozaszkolne instytucje edukacyjne.

Tworzy to swoisty ekosystem edukacji, z trzema płaszczyznami:

• edukacją formalną w szkole, za którą odpowiadają nauczyciele i która odbywa się według określonych założeń i wytycznych,
• edukacją pozaformalną, zachodzącą równolegle do edukacji szkolnej, na różnego rodzaju kursach, warsztatach, gdzie kompetencje nabyte w szkole mogą być wzmacniane i uzupełniane,
• edukacją nieformalną, odbywającą się w środowisku rodzinnym oraz rówieśniczym.

Te dwie ostatnie są ważne, ale kluczowa jest edukacja szkolna, jako możliwa do systemowego zaprogramowania i zapewnienia odpowiedniej jakości. Liczy się w niej nie tyle nabycie określonej wiedzy, co przede wszystkim pobudzenie do myślenia, krytycznej analizy, pokazanie przyczyn i skutków zmian klimatycznych, szerszego tła oraz przede wszystkim – wykształcenie odpowiednich postaw.

To dzięki nim młodzi ludzie poprzez swoje zachowania konsumenckie i obywatelskie będą wpływać na funkcjonowanie biznesu oraz wywierać presję na polityków, aby wdrażali odpowiednie rozwiązania systemowe.

Z badań wynika jednak, że edukacja w szkołach dotycząca kryzysu klimatycznego w opinii 71,67% nauczycieli jest niewystarczająca, podobne zdanie ma 67% rodziców a tylko 13,85% badanych uczniów satysfakcjonuje jej jakość [6].

Edukacja ekologiczna polskich uczniów

Edukacja ekologiczna zakotwiczona jest w Konstytucji RP i kilku ustawach, m. in: Ustawie Prawo ochrony środowiska i Ustawie o ochronie i kształtowaniu środowiska [9; 10]. Odnoszą się do niej także podstawy programowe. W preambule Podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej oraz dla liceum ogólnokształcącego znajduje się zapis do kształtowaniu postawy szacunku dla środowiska naturalnego, motywowania do jego ochrony oraz rozwijania zainteresowania ekologią [11; 12]. Oprócz tego, od roku szkolnego 2020/21 został wprowadzony obowiązek realizowania w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych na zajęciach z wychowawcą zagadnień dotyczących istotnych problemów społecznych m. in. klimatycznych i ochrony środowiska [13]. Od strony przepisów sytuacja nie wygląda więc źle.

Krytyczne spojrzenie przynosi jednak inne wnioski. Z analiz podstawy programowej z 2017 roku wynika, że treści związane z ekologią występują w postaci rozproszonej, sfragmentaryzowanej i niepowiązanej w całość, nawiązują do tradycyjnej „biologicznej” ekologii i ochrony środowiska, są powierzchowne i nie uwzględniają współczesnych dyskusji o stosunku człowieka do środowiska.

Negatywne dla środowiska konsekwencje działalności człowieka prawie nie występują w podstawie programowej, a idea zrównoważonego rozwoju pojawia się okazjonalnie i bez powiązania z kryzysem klimatycznym i jego antropogenicznymi przyczynami. Nacisk położony jest na poszerzanie wiedzy, a zbyt mało na kształtowanie postaw i umiejętności [14; 15].

Kształcenie ekologiczne nauczycieli

Wytyczne dotyczące edukacji ekologicznej uczniów to jednak nie wszystko. Aby była ona skuteczna muszą prowadzić ją nauczyciele z odpowiednią wiedzą i umiejętnościami. Łączą się tutaj dwa elementy: przygotowanie nauczycieli do zawodu oraz doskonalenie zawodowe w trakcie pracy w szkole. W tym pierwszym obszarze kluczowym dokumentem jest standard kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela, który wyznacza ramy kształcenia przez uczelnie [16]. Z jego analizy wynika, że zarówno w ogólnych, jak i szczegółowych efektach uczenia się nie ma zapisów odnoszących się wprost do edukacji ekologicznej [14].

Po wejściu do zawodu nauczyciele doskonalą ciągle swoje kompetencje, odbywa się to jednak we własnym zakresie i nie jest ściśle uregulowane, trudno więc o zapewnienie odpowiedniej jakości kształcenia.

Pomysły na zmiany

Z krytycznej analizy podstawy programowej kształcenia i standardów przygotowania nauczycieli do zawodu widać, że stan edukacji ekologicznej w polskiej szkole nie jest dobry. Zapisy i deklaracje przegrywają z rzeczywistością.

Rekomendacje, co i jak zmienić, formułowane są od lat zarówno przez naukowców, jak i różnego rodzaju organizacje, także młodzieżowe. Można tutaj wymienić m. in. Global Compact Network Poland, Młodzieżową Radę Klimatyczną, czy Klimatyczny Dialog Młodzieżowy.

Rekomendacje te można pogrupować w kilka obszarów: edukacji szkolnej uczniów, kształcenia nauczycieli, zaangażowania szkoły oraz działań pozaszkolnych, ale ustrukturyzowanych.

W edukacji uczniów należy wprowadzić systemową edukację ekologiczną w szkołach. Zmieniona powinna zostać podstawa programowa – na pewno w programach nauczania wszystkich przedmiotów, a może także powinien zostać dodany odrębny przedmiot o globalnym ociepleniu. Potrzeba też zmiany podejścia do edukacji – pobudzania kreatywności w celu poszukiwania rozwiązań na rzecz odwrócenia niekorzystnych zmian klimatu, tworzenia inspiracji dydaktycznych opartych o korelacje międzyprzedmiotowe, angażowania się całej społeczności szkolnej do wspólnego działania, uwrażliwienia dzieci i młodzieży na środowisko naturalne [17; 6; 18]. Obcowanie z przyrodą miałoby przy okazji pozytywny wpływ na niwelowanie stresu i problemów psychologicznych trapiących dzisiaj młodych ludzi.

Pojawia się także postulat, aby zmienić filozofię działania szkoły i odejść od awansowego myślenia (dobrze zdana matura, to dobra praca i lepszy status materialny) opartego na rywalizacji, napędzającej potem niepohamowany wzrost, na rzecz rozwijania wrażliwości i uważności na środowisko i innych ludzi [17].

Ważna jest także pozytywna komunikacja z młodzieżą – oparcie się nie na straszeniu, ale konstruktywnym podejściu, pokazywanie wpływu zmian klimatycznych na codzienne życie, ponieważ zazwyczaj to, co ludziom jest bliskie najsilniej ich dotyka [17; 19].

W kształceniu nauczycieli w pierwszej kolejności konieczne jest zmodyfikowanie przygotowania do zawodu realizowane przez uczelnie, a więc dokonanie uzupełnienia i modyfikacji standardu kształcenia nauczycieli, zarówno w przygotowaniu pedagogicznym nauczycieli, w dydaktyce ogólnej i przedmiotowej, jak i w zakresie praktyk [15]. Wskazywana jest także potrzeba opracowania odpowiednich scenariuszy lekcji oraz wartościowych materiałów dydaktycznych, a także wykształcenie u nauczycieli wrażliwości na tematy środowiskowe [17; 18].

Powinna zmienić się sama szkoła. Edukacja klimatyczna powinna być częścią szkolnej codzienności, dotyczyć przestrzeni szkolnych i pozaszkolnych, sposobu transportu uczniów do i ze szkoły, wyżywienia w stołówkach szkolnych, zaopatrzenia szkół w energię odnawialną, budowania wizerunku szkoły. W rekomendacjach pojawiają się także pomysły certyfikowania szkół w zakresie kompleksowego podejścia do spraw klimatycznych, a nawet wymogu osiągnięcia przez szkoły neutralności klimatycznej do 2030 r. [17]. 

Propozycje przedstawiane są także w stosunku do działań pozaszkolnych, ale wspieranych przez państwo, samorządy i inne instytucje. Wśród nich pojawia się tworzenie muzeów historii naturalnej pomagających młodzieży poznawać i doświadczać, jak zmienia się klimat, a także powołanie zespołów ds. ekologii przy jednostkach samorządu terytorialnego [17; 5]. W stronę mediów kierowany jest postulat o przedstawienie rzetelnych informacji i w dużym zakresie [5].

Potrzebna rewolucja w edukacji – na ewolucję nie ma już czasu

Analizując aktualny stan edukacji ekologicznej nasuwa się skojarzenie z diagnozą stanu edukacji medialnej w szkołach, gdzie wnioski są bardzo podobne [20]. W świecie przechodzącym transformację cyfrową, nie potrafimy przygotować naszych dzieci do życia z mediami cyfrowymi, uchronić przed negatywnym ich wpływem mediów i nauczyć wykorzystywać ich potencjał. Wiemy, co nie działa i jak to naprawić, ale w praktyce niewiele się zmienia.

Podobnie tutaj – w świecie zbliżającym się do katastrofy klimatycznej nie działamy wystarczająco skutecznie, aby wychowywać i kształcić młode pokolenie tak, aby potrafiło działać na rzecz zmiany i budowy lepszego, sprawiedliwego, społecznie wrażliwego świata, w którym człowiek będzie czuł się częścią przyrody. A przecież wiemy, jak to zrobić, mamy wiele dobrych rozwiązań.

Znowu stykamy się z tym samym problemem co zwykle, kiedy dotykamy bolączek polskiej szkoły. Edukacja medialna, edukacja ekologiczna, edukacja biznesowa, …. – nasza szkoła nie udźwignie jeszcze jednego przedmiotu, nie udźwignie dodatkowych treści. Świat jest skomplikowany, składa się z wielu wzajemnie powiązanych elementów – pokażmy to uczniom.

Uczyńmy interdyscyplinarność motywem przewodnim edukacji. Uczmy jak mądrze korzystając z mediów cyfrowych mówić o środowisku, pokazujmy, jak cyfrowe technologie mogą pomóc w zrównoważonym rozwoju, uczmy demaskowania ekologicznych fake newsów, realizujmy projekty ekologiczne …

A przede wszystkim – uczmy krytycznie myśleć i analizować, a potem budować syntetyczny obraz całości. Bo tylko wskazując powiązania, łącząc przyczyny i skutki pokażemy dzieciom pełny obraz świata. Pomożemy im zrozumieć, dlaczego musimy zmienić sposób, w jaki żyjemy, aby one i ich dzieci mogły rozwijać się i żyć szczęśliwie w czystym środowisku. Niech kończąc szkołę wychodzą z niej silne, sprawcze, rozumiejące świat i gotowe zmieniać go.

Literatura:

1. Transformacja energetyczna – oczekiwania i postulaty. Komunikat z badań, CBOS, 2021. Pobrano z: https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2021/K_070_21.PDF, (9.12.2023).
2. Obawy o klimat z perspektywy konsumentów, pracowników i wyborców. Indeks Obaw Klimatycznych, Deloitte, 2021. Pobrano z: https://www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/pl/Documents/Reports/pl_Index_Obaw_Klimatycznych.pdf, (10.11.2023), s. 2-3.
3. Derfatyka A., Młodzi mają niższą świadomość ekologiczną niż starsze pokolenia (sondaż), 2019. Pobrano z: https://ciekaweliczby.pl/eko_postawy/, (26.11.2023).
4. Debiutanci ’23 Portret Polek i Polaków, którzy jesienią 2-23 r. będą mogli po raz pierwszy wziąć udział w wyborach, 2023. Pobrano z: https://mlodziwyborcy.pl/wp-content/uploads/2023/07/Raport-Debiutanci23-7-Jul.pdf, (2.12.2023).
5. Młodzieżowa Rada Klimatyczna, Konsultacje ws. Edukacji klimatycznej, 2020. Pobrano z: https://drive.google.com/file/ d/1VAfNzq2V5igYzgnEsz39rmGlkoqQWeoM/view?fbclid= IwAR3mFT4DZEDnyZBYbOufKbr9mbNDbSj9y L6akWJ1fLNmr5ddf7sux9psWW0, (26.11.2023).