Jak skutecznie wspierać wieś i rolnictwo?

Nikogo nie trzeba chyba przekonywać, jak ważną rolę rolnictwo odgrywa w funkcjonowaniu państwa oraz jak istotne jest dla naszej jakości życia. Oczywista powinna być również potrzeba publicznego wsparcia rolnictwa i nierozłącznie związanych z rolnictwem obszarów wiejskich. Bez takiego wsparcia nie jest bowiem możliwe ani zapewnienie konkurencyjności polskiego rolnictwa w relacji do rolnictwa innych państw Unii Europejskiej, ani w relacji do rolnictwa w państwach produkujących tanio, ale niedobrze – tak pod względem jakości ich produktów, jak i pod względem sposobów produkcji, często w zasadniczy sposób sprzecznych z koniecznością zachowania zasad zrównoważonego wzrostu.

Tylko wspierając rolnictwo środkami publicznymi jesteśmy w stanie zapewnić z jednej strony bezpieczeństwo żyw­nościowe państwa, z drugiej zaś – zdrową żywność produkowaną w sposób dający szanse na uniknięcie coraz bardziej nam zagrażającej globalnej katastrofy ekologicznej.

Na wsparcie rolnictwa i obszarów wiejskich przeznaczamy rocznie w Polsce już ponad 60 mld zł, a rolnictwo jest tym działem gospodarki, w którym relacja kwoty publicznego wsparcia do wytwo­rzonego PKB jest najwyższa. Wsparcie rolnictwa i obszarów wiejskich realizowane jest albo poprzez bezpośrednie transfery finansowe (tu największą rolę odgrywają transfery finansowane należnymi Polsce środkami UE na różnego typu dopłaty trafiające bezpośrednio do rolników), albo poprzez korzystne dla wsi i rolnictwa instrumenty fiskalne, takie jak zwolnienie dochodów rolników indywidual­nych z PIT, opodatkowanie gruntów rolnych podatkiem rolnym, niższym niż podatek od nieruchomości, czy finansowanie z budżetu państwa niemal 100% wydatków na ubezpieczenia społeczne rolników oraz składek należnych za rolników Narodowemu Funduszowi Zdrowia.

Zasadniczym problemem nie są jednak rozmiary wsparcia, lecz fakt, iż publiczne środki na rolnictwo i rozwój wsi wydawane są nieefektywnie. Świadczą o tym zarówno niska wydajność pols­kiego rolnictwa, brak istotnych efektów w ograniczaniu negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko, wreszcie – utrzymujące się poważne braki w infrastrukturze (społecznej i technicznej) wsi, powodujące ciągłe wyludnianie terenów związanych z rolnictwem.

Prowadzone we WSIiZ od 2020 r. badania wykazały, że podstawową przyczyną takiego stanu rzeczy jest zła konstrukcja instrumentów wsparcia, powodująca, iż znaczna część środków kierowanych do rolnictwa nie służy realizacji podstawowych celów wsparcia, do których zaliczyć należy przede wszystkim zapewnienie zdrowej żywności, poprawę wydajności rolnictwa i odchodzenie od agresywnych wobec środowiska metod produkcji rolniczej. Konieczne jest więc dokonanie zasadniczych zmian w systemie wsparcia wsi i rolnictwa pozwalające na zwiększenie efektywności wykorzystania środków publicznych. Działania, jakie należy podjąć w tym celu przedstawiliśmy w książce opublikowanej w 2023 r. i dostępnej na stronach internetowych WSIi[i].

Zaproponowany przez nas system wsparcia rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich opiera się na czterech podstawowych założeniach:

• koncentracji wsparcia rolnictwa na gospodarstwach wykazujących znaczącą produkcje towa­rową i działających w zgodzie z zasadami zrównoważonego rozwoju, co oznacza odejście od dotowania samego faktu posiadania gruntów rolnych na rzecz wspierania efektywnej i bezpiecznej dla środowiska produkcji rolnej i zapewnienia surowców dla produkcji zdrowej żywności – dziś znacząca część gospodarstw rolnych otrzymujących unijne dopłaty nie wykazuje żadnej produkcji towarowej,
• koncentracji wsparcia rozwoju obszarów wiejskich na zadaniach służących poprawie jakości życia na wsi oraz rozwojowi technicznej i społecznej infrastruktury obszarów wiejskich,
• wzmocnieniu finansów jednostek samorządu terytorialnego na obszarach wiejskich, niezbędne dla zapewnienia samorządom możliwości odgrywania wiodącej roli w działaniach na rzecz po­pra­wy jakości życia na wsi i tworzeniu infrastruktury niezbędnej dla nowoczesnego rolnictwa,
• wspieraniu budowy łańcuchów dostaw produktów rolnych i żywności skracających drogę „od pola do stołu”, co z jednej strony powinno poprawić efektywność funkcjonowania gospodarstw rolnych, z drugiej zaś – przyczynić się do poprawy jakości żywności trafiającej do końcowych konsumentów.

Taki system podstawowych założeń nowego systemu wynika z przekonania, że systemy wsparcia rolnictwa, rozwoju wsi i ochrony środowiska musza być ze sobą ściśle powiązane, a instrumenty stosowane w każdym ze wskazanych powyżej obszarów nie mogą powodować negatywnych konsek­wencji w pozostałych obszarach.

Praktyczne wnioski wynikające z przyjętego systemu założeń zostały uszczegółowione w formie 54 re­komendacji zgrupowanych w ośmiu obszarach tematycznych:

• Rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich – środki krajowe
• Rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich – środki UE
• Jakość artykułów rolnych i żywności
• Ochrona środowiska
• Rynki rolne
• Organizacja administracji rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich
• Finanse jednostek samorządu terytorialnego
• Działania promocyjne

Nawet bardzo zwięzłe przedstawienie wszystkich rekomendacji przekracza ramy tego krótkiego tekstu. Odsyłając zainteresowanych do wskazanych wcześniej materiałów, za najważniejsze z proponowanych przez nas przedsięwzięć uznać należy:

• w obszarze krajowych środków na rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich – wykluczenie gospodarstw „nietowarowych” z systemu wsparcia rolnictwa,
• w obszarze środków unijnych – ograniczenie zakresu dopłat bezpośrednich do gospodarstw wykazujących adekwatną do rozmiarów gospodarstwa produkcję towarową oraz szersze uwzględnianie wymogów proekologicznych w kryteriach dostępu do środków unijnych,
• w obszarze jakości artykułów rolnych i żywności – stworzenie warunków dla szerszej certyfikacji produktów rolnych i wprowadzenie obowiązku ujawniania producenta przy sprzedaży produktów rolniczych i żywności,
• w obszarze ochrony środowiska – zmniejszenie wykorzystania nawozów sztucznych i środków ochrony roślin oraz wspieranie małych gospodarstw związanych z chowem lub hodowlą zwierząt,
• w obszarze rynków rolnych – wprowadzenie obowiązku informowania o pochodzeniu surowców do produkcji żywności,
• w obszarze organizacji administracji – konsolidacja systemu urzędowej kontroli jakości żywności i wdrożenie nowego systemu informacji o pomocy dla sektora rolniczego
• w obszarze finansów samorządowych – zmiany zasad subwencjonowania jednostek samorządowych, zniesienie quasi-funduszy w budżetach JST oraz przejęcie przez Skarb Państwa finansowania wynagrodzeń nauczycieli
• w obszarze działań promocyjnych – promocja rolniczego handlu detalicznego (RHD) oraz wiedzy o wpływie jakości żywności i zachowań żywieniowych na stan zdrowia.

Od strony technicznej i legislacyjnej wdrożenie proponowanych rekomendacji jest jak najbardziej możliwe. Czy tak się jednak stanie? To zależy od tzw. „woli politycznej” i – przede wszystkim – od rozsądku rządzących i obywateli.

[i] Powyższy tekst stanowi skrót informacji zawartych w  publikacji: Misiąg W., Braja M., Misiąg J., Palimąka K., Rodzinka J., Skica T., Zinteg­ro­wany system wsparcia rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich, WSIiZ, Rzeszów 2023 (pełny tekst dostępny na stronie internetowej https://ibaf.edu.pl w zakładce „Raporty”).

Zob. też krótkie zestawienie wszystkich rekomendacji na stronie https://wsiz.edu.pl/wp-content/uploads/2023/04/Rekomendacje-1.pdf